Một số lưu ý đối với Kiểm sát viên, Thẩm phán khi giải quyết các vụ án vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã, nguy cấp, quý, hiếm

(LSO) - Trong bài viết này, tác giả xin đưa ra một số lưu ý đối với Kiểm sát viên, Thẩm phán khi được phân công giải quyết các vụ án vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm để trao đổi, góp phần thống nhất về nhận thức và áp dụng các quy định này vào thực tiễn.

Trong những năm qua, tội phạm về động vật hoang dã (ĐVHD) bao gồm: Vận chuyển, buôn bán, nuôi, nhốt, săn bắt… ngày càng gia tăng và diễn biến phức tạp; để đáp ứng những yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm về ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm việc hiểu những dấu hiệu đặc trưng trong cấu thành tội phạm của các tội phạm về ĐVHD để xử lý theo quy định của pháp luật là một công việc hết sức cần thiết, khách quan, thận trọng và chính xác, nhằm bảo đảm xử lý đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Để làm tốt công việc này không đơn giản khi vận dụng vào thực tiễn.

1. Đặt vấn đề

Tội phạm về động vật hoang dã (ĐVHD) bao gồm: Săn bắt, giết, nuôi, nhốt, vận chuyển, buôn bán trái phép ĐVHD bất hợp pháp là hoạt động mang lại lợi nhuận phi pháp lớn. Với xu hướng gia tăng, loại hình tội phạm này đang trở thành một trong những hoạt động sinh lợi bất hợp pháp và phổ biến. Hiện nay đã có nhiều văn bản pháp luật liên quan đến bảo tồn động, thực vật hoang dã để đấu tranh phòng chống vận chuyển, buôn bán trái phép động, thực vật hoang dã như: Bộ luật Hình sự năm 2015 sửa đổi bổ sung năm 2017 (gọi tắt là BLHS năm 2015); Luật bảo vệ phát triển rừng năm 2004, Luật thủy sản năm 2003, Luật Đa dạng sinh học năm 2008 và các văn bản hướng dẫn thi hành. Tuy nhiên, chế tài để xử lý đối với ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm chưa đủ mạnh để răn đe, phòng ngừa tội phạm dẫn đến nạn săn bắt và buôn bán trái phép ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm ngày càng gia tăng đây là nguy cơ tuyệt chủng của nhiều giống loài nguy cấp, quý, hiếm làm hủy hoại hệ sinh thái và môi trường. Bởi vì, tội phạm này thường đi kèm với các loại hình tội phạm khác như rửa tiền, tham nhũng…

Tội phạm về ĐVHD cũng tác động đến du lịch hệ sinh thái. Bởi vì, du lịch hệ sinh thái đã góp phần xóa đói, giảm nghèo và chuyển dịch cơ cấu kinh tế nông thôn. Du lịch sinh thái mang lại hiệu quả rõ rệt trong quá trình phát triển ở các vùng nông thôn của nước ta, tạo nhiều cơ hội cho các địa phương thu nhập trực tiếp từ hoạt động du lịch, chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng dịch vụ và phát triển bền vững. Thông qua du lịch sinh thái, văn hóa các địa phương, các vùng miền được bảo tồn, phát huy giá trị và được giới thiệu, quảng bá rộng rãi mang lại nguồn thu nhập cho người dân và doanh nghiệp kinh doanh dịch vụ du lịch. Việc tiếp xúc đối với các loài ĐVHD do vận chuyển, buôn bán, nuôi, nhốt, săn bắt khi không có sự kiểm tra, chăm sóc thú y có thể gây ra các dịch bệnh nguy hiểm đối với sức khỏe của con người và gia súc, gây ảnh hưởng đến nền kinh tế của đất nước.

Trong những năm gần đây, Việt Nam đã và đang trở thành một điểm nóng về buôn bán và sử dụng trái phép các sản phẩm từ ĐVHD ở Đông Nam Á và là địa bàn trung chuyển trong khu vực về buôn bán các sản phẩm từ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm. Hậu quả của việc buôn bán trái phép các loài ĐVHD, nguy cấp, quý hiếm dẫn đến sự suy giảm các quần thể của nhiều loài ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm dẫn đến hệ lụy nhiều loài có nguy cơ tuyệt chủng, tác động đến du lịch hệ sinh thái 1 .Việc đấu tranh, ngăn chặn và triệt phá các đường dây tội phạm về ĐVHD đã được Đảng và nhà nước ta quan tâm rất nhiều đến các vấn đề này, theo đó các cơ quan thực thi pháp luật đã giám sát rất chặt chẽ.

2. Những văn bản quy phạm pháp luật quy định về xử lý tội vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm

Bộ luật Hình sự năm 2015 đã quy định cụ thể, chi tiết về tội vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm hơn so với BLHS năm 1999. Tội vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD được quy định tại Điều 234 và Tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm được quy định tại Điều 244 của BLHS năm 2015. Ngoài ra, còn có các văn bản hướng dẫn thi hành để áp dụng xử lý các hành vi vi phạm các quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm đó là,

Thứ nhất, ngày 05/11/2018, Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC) đã ban hành Nghị quyết số 05/2018/NQ-HĐTP (gọi tắt là Nghị quyết số 05) hướng dẫn áp dụng Điều 234 về tội vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD và Điều 244 về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm. Theo đó, Nghị quyết hướng dẫn ĐVHD quy định tại Điều 234 của BLHS là các loài động vật thuộc Danh mục thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm Nhóm IIB theo quy định của Chính phủ hoặc Phụ lục II Công ước về buôn bán quốc tế (gọi tắt là Công ước CITES) các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp; ĐVHD khác quy định tại Điều 234 của BLHS là các loài động vật rừng thông thường theo quy định của pháp luật và ĐVHD nguy cấp thuộc Phụ lục III Công ước CITES các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp; Động vật nguy cấp, quý, hiếm quy định tại Điều 244 của BLHS là các loài động vật thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ hoặc Danh mục thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm Nhóm IB theo quy định của Chính phủ hoặc Phụ lục I Công ước CITES các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp;

Thứ hai, ngày 22/01/2019, Chính phủ ban hành Nghị định số 06/2019/NĐ-CP quy định về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước CITES các loại động vật, thực vật hoang dã nguy cấp (gọi tắt là Nghị định số 06);

Thứ ba, ngày 16/7/2019, Chính phủ ban hành Nghị định số 64/2019/NĐ-CP sửa đổi Điều 7 Nghị định số 160/2013/NĐ-CP ngày 12/11/2013 của Chính phủ về tiêu chí xác định loài và chế độ quản lý loài thuộc Danh mục nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ (gọi tắt là Nghị định số 64);

Thứ tư, ngày 31/12/2019, Bộ Nông nghiệp phát triển Nông thôn ban hành Thông tư số 29/2019/TT-BNNPTNT quy định xử lý động vật rừng là tang vật, vật chứng; động vật rừng do tổ chức, cá nhân tự nguyện giao nộp cho nhà nước (gọi tắt là Thông tư số 29) và Phụ lục III Danh mục các loài ĐVHD được bảo vệ theo pháp luật Việt Nam và theo Công ước CITES; Quyết định số 2249/QĐ-BNN-TCLN ngày 17/6/2020 của Bộ Nông nghiệp và phát triển Nông thôn chỉ định cơ quan khoa học CITES Việt Nam (gọi tắt là Quyết định số 2249). Đây là các văn bản quy phạm pháp luật để các cơ quan thực thi pháp luật áp dụng xử lý các hành vi vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm;

Thứ năm, tháng 8/2017, Chính phủ và Mozambique đã ký Biên bản ghi nhớ về hợp tác bảo vệ, bảo tồn các loài động vật, thực vật hoang dã cho giai đoạn 5 năm từ 2017 đến năm 2022 và tháng 9/2018, Viện kiểm sát nhân dân tối cao (VKSND) và Viện công tố quốc gia Nam Phi đã ký kết biên bản ghi nhớ về phòng chống tội phạm thông qua tương trợ tư pháp, hợp tác trong lĩnh vực đào tạo cũng như trao đổi các văn bản pháp luật và tư pháp. Đồng thời, tháng 12/2018, VKSND tối cao và Bộ Tư pháp, các vấn đề Hiến pháp và tôn giáo Mozambique đã ký kết Hiệp định tương trợ tư pháp giữa Việt Nam – Mozambique.

Ngoài ra, Việt Nam đã tăng cường thiết lập hợp tác quốc tế chặt chẽ với nhiều quốc gia trong công tác thực thi pháp luật và hỗ trợ pháp lý. Đây là một bước đột phá lớn để đảm bảo trách nhiệm xử lý các hành vi về tội phạm như: Vận chuyển, buôn bán trái phép ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm xuyên quốc gia ở cấp độ quốc tế và là căn cứ để các cơ quan thực thi pháp luật của hai nước hợp tác điều tra các vụ án lớn liên quan đến ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm2 .

3. Một số lưu ý đối với Kiểm sát viên, Thẩm phán khi giải quyết các vụ án vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm

Thứ nhất, khi nghiên cứu tài liệu của cơ quan điều tra, cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra thì Kiểm sát viên (KSV), Thẩm phán cần nghiên cứu kỹ kết luận giám định về loài, biên bản thu giữ tang vật, kiểm tra tên khoa học xem đã đúng hay chưa, so sánh tên loài của kết luận giám định với tên loài quy định trong các Danh mục ban hành của văn bản pháp luật xem có đúng không? Trường hợp có nghi ngờ về cơ quan có thẩm quyền giám định, kết quả giám định… thì KSV hoặc Thẩm phán yêu cầu cơ quan điều tra, cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra giám định lại, giám định bổ sung hoặc ra văn bản yêu cầu giám định bổ sung. Khi KSV, Thẩm phán nghiên cứu hồ sơ vụ án, cần phải chú ý đến loài động vật, danh mục, phụ lục; yếu tố định lượng của vụ án, so sánh với quy định của BLHS để làm cơ sở cho việc định tội, định khung hình phạt được chính xác.

Thứ hai, khi xác định tội phạm thì KSV, Thẩm phán cần phải xác định chủ thể, mặt chủ quan, mục đích, động cơ phạm tội như: Chủ thể chịu trách nhiệm hình sự không chỉ có cá nhân (người phạm tội) mà có cả pháp nhân thương mại, về xác định lỗi của tội vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm cá nhân hoặc pháp nhân thương mại phải là lỗi cố ý, người phạm tội hoặc pháp nhân thương mại phải biết được là ĐVHD. Đối với các trường hợp vận chuyển thuê ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm thì KSV, Thẩm phán phải làm rõ đối tượng phạm tội có biết được hoặc có nhận thức được hàng hóa vận chuyển thuê là ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm hay không? Tại sao lại biết được ĐVHD nguy cấp, quý, hiếm. Còn đối với hành vi cá nhân hoặc pháp nhân thương mại nuôi, nhốt ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm thì KSV, Thẩm phán cần phải làm rõ việc nuôi, nhốt ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm có giấy phép hay không? Động cơ, mục đích của việc nuôi, nhốt ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm?

Nếu có căn cứ cho rằng hành vi vi phạm về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm là do vô ý, thì tùy từng trường hợp người phạm tội có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng theo Điều 360 BLHS năm 2015. Khi nghiên cứu hành vi phạm tội của cá nhân hay pháp nhân thương mại thì KSV, Thẩm phán cần phải nghiên cứu kỷ về mặt không gian, thời gian, địa điểm của cá nhân hoặc pháp nhân thương mại phạm tội. Bởi vì, những thông tin này nó có ý nghĩa trong việc xác định tình tiết định khung hình phạt được quy định tại khoản 2 các Điều 234 và Điều 244 BLHS năm 2015 như: Vận chuyển qua biên giới, khu vực cấm; thời gian cấm, thời điểm phạm tội đối với hành vi tàng trữ…;

Ví dụ: Đối với hành vi tàng trữ cá thể, bộ phận cơ thể không thể tách rời sự sống hoặc sản phẩm của ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm có từ trước 0 giờ ngày 01 tháng 01 năm 2018 thì không bị truy cứu trách nhiệm hình sự, trừ trường hợp tàng trữ cá thể, bộ phận cơ thể không thể tách rời sự sống hoặc sản phẩm của ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm nhằm mục đích buôn bán, thu lợi bất chính…Còn đối với các trường hợp sau 0 giờ ngày 01/01/2018 (ngày BLHS năm 2015 có hiệu lực thi hành) thì các hành vi khác như đưa vật tàng trữ ra vận chuyển, buôn bán thì bị xử lý hình sự.

Đối với các trường hợp cần phải cộng dồn để truy cứu trách nhiệm hình sự cần lưu ý: Cá nhân hoặc pháp nhân thương mại có hành vi buôn bán, vận chuyển trái phép ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm nhiều lần nối tiếp nhau về mặt thời gian nhưng mỗi lần đều dưới mức trị giá tối thiểu quy định tại Điều 234 BLHS năm 2015 hoặc định lượng tối thiểu quy định tại Điều 244 BLHS năm 2015 thì cần phải cộng dồn. Trường hợp trong cùng một vụ việc, nếu thu giữ được nhiều loài động vật có cả lớp thú, lớp chim, lớp bò sát và lớp khác thuộc Danh mục thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm thuộc Nhóm IB hoặc Phụ lục I Công ước CITES các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp, nếu chưa đủ số lượng theo từng lớp quy định tại Điều 244 BLHS năm 2015, thì người có hành vi vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm không bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm;.

Đối với các hành vi như: Đốt rừng làm nương, rẫy thì KSV, Thẩm phán cần phải làm rõ về mặt ý thức chủ quan của đối tượng nếu họ mà biết rõ trong rừng có ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm nhưng họ vẫn cố tình đốt làm cho ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm chết thì phải xử lý hình sự; nếu hành vi đốt rừng để làm nương, rẫy mà họ không biết có ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm thì không xử lý về mặt hình sự 3;

Thứ ba, KSV, Thẩm phán cần lưu ý khi xử lý hành vi của người có chức vụ quyền hạn: Trong trường hợp hành vi vi phạm pháp luật của người có chức vụ, quyền hạn như được giao quản lý vật chứng là ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn của mình để đánh tráo vật chứng là ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm đem bán lấy tiền tiêu xài cá nhân (ví dụ: A là thủ kho là người có trách nhiệm trông coi kho vật chứng, A đã thuê B làm giả 10 khúc sừng tê giác, sau đó phá niêm phong để đánh tráo lấy 10 khúc sừng tê giác là tang vật của vụ án mà A đang quản lý và mang đi bán cho C với giá 1,5 tỷ đồng. Trong trường hợp này hành vi của A phải xử lý hình sự về tội tham ô tài sản và tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm hoặc tội phạm khác theo điều luật tương ứng;

Thứ tư, trường hợp người thực hiện hành vi tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm có cả loài thuộc Danh mục loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ ban hành kèm theo Nghị định số 64 và loài động vật thuộc Danh mục Nhóm IB, IIB ban hành kèm theo Nghị định số 06 thì KSV, Thẩm phán phải yêu cầu cơ quan điều tra, cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra yêu cầu cơ quan chuyên môn quy đổi ra loài theo một danh mục để có căn cứ xử lý hình sự hoặc xử lý hành chính. Trường hợp vừa bộ phận không tách rời sự sống, vừa cá thể thì quy đổi bộ phận cơ thể không tách rời sự sống của động vật sang cá thể để có căn cứ xử lý.

Thứ năm, đối với thủ tục giám định ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm, KSV, Thẩm phán cần phải nghiên cứu kỹ quy trình, thủ tục giám định có đúng hay không? Bởi vì, hầu hết loài ĐVHD thuộc Phụ lục I CITES là tang vật của các vụ vận chuyển, buôn bán trái pháp luật đều có nguồn gốc từ nước ngoài, bắt buộc phải lấy mẫu để tiến hành giám định (ADN). Đối với ĐVHD không thuộc Phụ lục I của CITES là tang vật của các vụ vận chuyển, buôn bán trái pháp luật không thể xác định được đơn vị phân loại ở cấp độ loài thì cần phải giám định theo yêu cầu của cơ quan trưng cầu giám định.

Về quy trình giám định ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm, KSV, Thẩm phán cần phải lưu ý, việc thu và chuyển giao mẫu tang vật phải được thực hiện trong điều kiện tối ưu, tại nơi lưu giữ tang vật và được đảm bảo an toàn tuyệt đối, có sự chứng kiến của bên thứ ba, phải lập biên bản thu giữ để chuyển giao mẫu. Mẫu vật trước khi thu giữ cần phải đảm bảo còn nguyên niêm phong (có chữ ký xác nhận của những người liên quan). Trước khi lấy mẫu cần lập biên bản mở niêm phong có chữ ký đại diện cơ quan yêu cầu giám định, chủ hàng, bên lấy mẫu giám định và những người khác có liên quan. Khi mở niêm phong phải đảm bảo có mặt của đại diện cơ quan trưng cầu giám định, chủ hàng, đại diện cơ quan giám định và những người có liên quan khác. Sau khi thực hiện việc lấy mẫu để gửi đi giám định, mẫu vật còn lại cần được làm thủ tục đóng gói niêm phong có chữ ký xác nhận của chủ hàng, đại diện cơ quan yêu cầu giám định, đại diện cơ quan giám định và những người có liên quan.

Về cách thức lấy mẫu để giám định ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm, phải lấy tất cả các mẫu hoặc lấy mẫu đại diện khi lấy mẫu phải đánh dấu, phân loại thành nhóm, chọn mẫu đại diện của mỗi nhóm (lấy ở các vị trí khác nhau của lô mẫu: trước, giữa, sau, trên, dưới) và sau khi lấy mẫu xong phải đóng gói để vận chuyển và lưu kho và lưu giữ những thông tin (cơ sở dữ liệu) để phục vụ công tác điều tra, truy tố và xét xử; khi lấy mẫu cần phải ghi rõ số lượng mẫu lấy giám định, kích cỡ, khối lượng: Phân biệt từng cá thể, tình trạng mẫu còn sống, yếu, chết, ngâm, sấy khô và đánh dấu để phân biệt từng cá thể. Đối với các động vật còn sống sẽ được giám định bằng hình thái nhưng vẫn phải lấy mẫu và lưu giữ mẫu giúp cho việc giám định lại khi có tranh chấp xảy ra. Đối với mẫu vật sống được chụp ảnh, lấy mẫu ở những vị trí có thể phân tích ADN và không ảnh hưởng đến sức khỏe (sự sống) của động vật.

Thứ sáu, đối với các trường hợp định giá hoặc không định giá ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm để truy cứu trách nhiệm hình sự thì KSV, Thẩm phán cần phải lưu ý đó là, đối với đối tượng thuộc nhóm IIB, Phụ lục II CITES thuộc Điều 234 của BLHS năm 2015 thì phải định giá để xác định giá trị tài sản để có căn cứ xử lý; còn đối với đối tượng thuộc nhóm IB, Phụ lục I của CITES quy định tại Điều 244 của BLHS năm 2015 đã quy định định lượng để làm căn cứ định tội, định khung hình phạt. Vì vậy, trong trường hợp này không cần phải định giá mà KSV, Thẩm phán cần phải phân biệt đối tượng được ưu tiên bảo vệ và đối tượng khác để áp dụng khoản 1 của Điều 244 BLHS năm 2015; Đối với những trường hợp xử lý về hành vi buôn bán, tàng trữ, vận chuyển hàng cấm thì việc định giá tài sản để xử lý phải căn cứ Điều 15 Nghị định số 30/2018/NĐ-CP; Thông tư số 43/2018/TT-BTC để định giá.

Thứ bảy, đối trường hợp xử lý vật chứng là ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm thì KSV, Thẩm phán cần lưu ý đó là, trường hợp những vật chứng thuộc loại mau hỏng, hay ĐVHD còn sống thì trong giai đoạn điều tra, cơ quan điều tra, cơ quan được giao tiến hành một số hoạt động điều tra phải xử lý vật chứng theo quy định của pháp luật. Do vậy, khi xử lý vật chứng thì KSV, Thẩm phán cần phải nghiên cứu tất cả các văn bản quy phạm pháp luật về xử lý vật chứng, xử lý tang vật và các quy định về quản lý ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm để có những đánh giá, nhận định, quyết định về xử lý vật chứng đúng pháp luật như: BLHS, BLTTHS, Nghị quyết số 05, Nghị định số 06, 64, và Thông tư liên tịch số 29. Bởi hình thức xử lý vật chứng là ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm rất đa dạng, đối với mỗi loài cụ thể có một hình thức xử lý khác nhau, do đó, KSV, Thẩm phán phải thận trọng, nghiên cứu kỹ từng loại vật chứng để đưa ra hình thức xử lý phù hợp. Về hình thức xử lý, cần nghiên cứu các quy định về quản lý ĐVHD như: Công ước CITES, Nghị định số 06; Thông tư số 29 để đưa ra hình thức xử lý phù hợp, đối với loại vật chứng cụ thể. Khi xử lý tuyên tịch thu vật chứng là ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm thì trong bản án phải ghi rõ là tịch thu để làm gì, tịch thu tiêu hủy hay giao cho cơ quan có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật. Đặc biệt, đối với một số vật chứng như ngà voi Châu phi, sừng tê giác… thì cần tuyên tịch thu xử lý theo quy định của pháp luật để làm công trình nghiên cứu khoa học chứ không được tuyên tịch thu tiêu hủy?

Việc xử lý vật chứng là ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm hoặc sản phẩm của chúng được thực hiện như sau: Vật chứng là ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm còn sống thì ngay sau khi có kết luận giám định phải giao cho cơ quan quản lý chuyên ngành để trả về tự nhiên, giao cho trung tâm cứu hộ, khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia hoặc giao cho cơ quan, tổ chức khác theo quy định của pháp luật. Vật chứng là cá thể động vật chết hoặc sản phẩm ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm thuộc loại mau hỏng, khó bảo quản thì giao cho cơ quan quản lý chuyên ngành có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật.

4. Một số kiến nghị

Hiện nay nước ta đã ký kết và trở thành thành viên của Công ước CITES và BLHS năm 2015 đã quy định 02 tội danh liên quan đến bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm. Đồng thời, đã ban hành nhiều văn bản quy phạm pháp luật hướng dẫn thi hành để xử lý các hành vi vi phạm các quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm nhằm thực hiện các khuyến nghị của các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên cũng như đáp ứng được công tác đấu tranh, xử lý tội phạm về vi phạm các quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm.

Tuy nhiên, công tác đấu tranh, xử lý các hành vi phạm các quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm của các cơ quan bảo vệ pháp luật đôi lúc chưa chặt chẽ, thiếu kịp thời nên số vụ phát hiện, xử lý chưa nhiều, mức hình phạt tuyên còn nhẹ, chưa đủ sức răn đe, giáo dục phòng ngừa. Công tác giám định hầu hết các tỉnh, không có tổ chức giám định (Giám định viên), chỉ một số tỉnh có giám định tư pháp theo vụ việc dẫn đến một số vụ việc cần có kết quả giám định nhanh để xử lý nhưng không có nên làm kéo dài thời gian giải quyết vụ việc, vụ án.Việc giám định khoa học (ADN) phải mang đến giám định tại Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam, nên việc đưa mẫu vật đi giám định gặp nhiều khó khăn như khâu bảo quản, phương tiện vận chuyển; chi phí giám định lớn. Trình độ, năng lực của một số KSV, Thẩm phán vẫn còn hạn chế dẫn đến khi xử lý vụ việc, vụ án còn chậm và còn có những nhận thức khác nhau không thống nhất về định tội danh và khung hình phạt.

Việc xử lý vật chứng, mặc dù Nghị quyết số 05 hướng dẫn việc xử lý vật chứng là ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm hoặc sản phẩm của chúng được thực hiện như sau: Vật chứng là ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm còn sống thì ngay sau khi có kết luận giám định phải giao cho cơ quan quản lý chuyên ngành để trả về tự nhiên, giao cho trung tâm cứu hộ, khu bảo tồn thiên nhiên, vườn quốc gia hoặc giao cho cơ quan, tổ chức khác theo quy định của pháp luật. Còn đối với vật chứng là cá thể động vật chết hoặc sản phẩm ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm thuộc loại mau hỏng, khó bảo quản thì tiêu hủy hoặc giao cho cơ quan quản lý chuyên ngành có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật. Vật chứng khác thì tịch thu hoặc tiêu hủy theo quy định của pháp luật. Tuy nhiên, việc hướng dẫn vật chứng khác thì hiện nay cũng chưa có văn bản nào hướng dẫn chi tiết như thế nào là vật chứng khác trong các vụ án vi phạm quy định về ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm nên còn có nhiều cách hiểu khác nhau ví dụ như: Ngà voi, sừng tê giác thì hiện nay đang có nhiều ý kiến không thống nhất; có ý kiến cho rằng đối với vật chứng là ngà voi, sừng tê giác thì phải phải tịch thu tiêu hủy là đúng theo Công ước CITES, cũng có ý kiến khác cho rằng đối với vật chứng là ngà voi, sừng tê giác tuy chưa có văn bản hướng dẫn chi tiết nhưng không được tịch thu và tiêu hủy mà phải giao cho cơ quan có thẩm quyền bảo quản để phục vụ cho công tác nghiên cứu khoa học. Từ những bật cập nêu trên tác giả kiến nghị,

Một là, đề nghị chính quyền các cấp cần đẩy mạnh công tác tuyên truyền, phổ biến giáo dục pháp luật quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm đến các tầng lớp nhân dân, nhất là cán bộ, công chức và đảng viên;

Hai là, đề nghị liên ngành tư pháp trung ương cần quan tâm đầu tư kinh phí cho các cơ quan thực thi pháp luật để nâng cao ý thức trách nhiệm trong công tác nắm tình hình để kịp thời phát hiện xử lý nghiêm các hành vi vi phạm các quy định về bảo vệ ĐVHD, nguy cấp, quý, hiếm. Cần có văn bản hướng dẫn cụ thể, chi tiết để hiểu và áp dụng thống nhất đối với trường hợp xử lý vật chứng như: Ngà voi, sừng tê giác… thì không được tịch thu tiêu hủy mà giao cho cơ quan chuyên môn quản lý để phục vụ cho công tác nghiên cứu khoa học.

Ba là, đề nghị Quốc hội, Ủy ban thường vụ của Quốc hội xem xét, nghiên cứu sớm ban hành văn bản quy định bắt buộc mỗi tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương cần phải có một giám định viên để giám định vụ, việc nhằm xử lý nhanh các vụ, việc về vi phạm quy định về bảo vệ ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm khi có phát sinh. Đồng thời ban hành văn bản hướng dẫn cụ thể, chi tiết để hiểu và áp dụng thống nhất đối với trường hợp xử lý vật chứng như: Ngà voi, sừng tê giác …thì không được tịch thu tiêu hủy mà giao cho cơ quan chuyên môn quản lý để phục vụ cho công tác nghiên cứu khoa học.

Bốn là, đối với KSV, Thẩm phán cần phải nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn nghiệp vụ, thường xuyên trau dồi kinh nghiệm, nghiên cứu, cập nhật các thông tin, các văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến việc xử lý các hành vi vi phạm về ĐVHD, động vật nguy cấp, quý, hiếm, để áp dụng vào thực tiễn được đúng quy định của pháp luật tránh bỏ lọt tội phạm và làm oan người không phạm tội./.

ThS LÊ VĂN QUANG

(Theo Tạp chí toà án)