Xử lý vật chứng trong trường hợp không xác định được chủ sở hữu

1. Cơ sở pháp lý

Khái niệm vật chứng: Vật chứng là vật được dùng làm công cụ phạm tội, mang dấu vết của tội phạm, là vật có liên quan đến hành vi phạm tội. Vật chứng là nguồn chứng cứ quan trọng mà thông qua đó cơ quan tiến hành tố tụng có thể chứng minh sự việc hoặc định hướng điều tra vụ án [1].

Như vậy, chỉ được coi là vật chứng khi thỏa mãn đồng thời hai điều kiện:

Thứ nhất: Phải là vật, nghĩa là phải tồn tại dưới một dạng vật chất nhất định, có thể cầm, nắm và cảm nhận được bằng các giác quan.

Thứ hai: Phải có giá trị chứng minh tội phạm và người phạm tội: nghĩa là vật đó phải chứa đựng những thông tin liên quan đến vụ án hình sự như: công cụ phạm tội, phương tiện phạm tội, vật mang dấu vết người phạm tội để lại khi thực hiện hành vi phạm tội.

Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2025 quy định về xử lý vật chứng như sau:

1. Việc xử lý vật chứng do Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra quyết định nếu vụ án được đình chỉ ở giai đoạn điều tra; do Viện kiểm sát quyết định nếu vụ án được đình chỉ ở giai đoạn truy tố; do Chánh án Tòa án quyết định nếu vụ án được đình chỉ ở giai đoạn chuẩn bị xét xử; do Hội đồng xét xử quyết định nếu vụ án đã đưa ra xét xử. Việc thi hành quyết định về xử lý vật chứng phải được ghi vào biên bản.

2. Vật chứng được xử lý như sau:

a) Vật chứng là công cụ, phương tiện phạm tội, vật cấm tàng trữ, lưu hành thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước hoặc tiêu hủy;

b) Vật chứng là tiền bạc hoặc tài sản do phạm tội mà có thì bị tịch thu, nộp ngân sách nhà nước;

c) Vật chứng không có giá trị hoặc không sử dụng được thì bị tịch thu và tiêu hủy.

3. Trong quá trình điều tra, truy tố, xét xử, cơ quan, người có thẩm quyền quy định tại khoản 1 Điều này có quyền:

a) Trả lại ngay tài sản đã thu giữ, tạm giữ nhưng không phải là vật chứng cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp tài sản đó;

b) Trả lại ngay vật chứng cho chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp nếu xét thấy không ảnh hưởng đến việc xử lý vụ án và thi hành án;

c) Vật chứng thuộc loại mau hỏng hoặc khó bảo quản thì có thể được bán theo quy định của pháp luật; trường hợp không bán được thì tiêu hủy;

d) Vật chứng là động vật hoang dã và thực vật ngoại lai thì ngay sau khi có kết luận giám định phải giao cho cơ quan quản lý chuyên ngành có thẩm quyền xử lý theo quy định của pháp luật.”

4. Trường hợp có tranh chấp về quyền sở hữu đối với vật chứng thì giải quyết theo quy định của pháp luật về tố tụng dân sự.”[2]

 

Mặc dù, pháp luật hình sự quy định khá chi tiết và rõ ràng, tuy nhiên khi xử lý trong trường hợp cụ thể còn có khó khăn, vướng mắc nhất định.

2. Tình huống pháp lý

Bị cáo O. dùng chiếc xe mô tô Honda Wave, gắn biển kiểm soát 12H1-48xxx (xe mượn của T.) đi trộm cắp tài sản và bị thu giữ. Anh T. khai chiếc xe trên mua của một người tên P. ở TP. L.. Cơ quan điều tra đã ủy thác điều tra nhưng không xác định được nhân thân, lai lịch của P. Anh T. có đơn xin lại xe nhưng Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát không chấp nhận do qua tra cứu thông tin giấy chứng nhận xe, biển số xe, số khung và số máy không trùng khớp nhau, cụ thể:

Biển số 12H1-48xxx là của một người tên C. ở phường M., TP. H., còn chiếc xe Honda Wave (số khung, số máy còn nguyên) là của một người tên D. ở xã N., tỉnh L. Đối với biển số xe, Cơ quan điều tra đã ủy thác cho Cơ quan Công an phường M., TP. H. để lấy lời khai và làm việc với chị C. nhưng không xác định được chị C. hiện đang ở đâu. Đối với chiếc xe, Cơ quan điều tra đã ủy thác cho Cơ quan Công an xã N., tỉnh L. điều tra xác minh nhưng đến thời điểm xét xử vẫn chưa có kết quả (dù đã có công văn đôn đốc việc thực hiện nội dung ủy thác).[3]

Vấn đề xử lý vật chứng trong vụ án này là chiếc xe mô tô Honda Wave và biển số 12H1-48xxx có nhiều quan điểm khác nhau:

- Quan điểm thứ nhất: Hội đồng xét xử (HĐXX) lập luận chưa có đủ căn cứ xử lý nên đề nghị Cơ quan điều tra tiếp tục xác minh thông tin và truy tìm chủ sở hữu chiếc xe mô tô Honda Wave và biển số 12H1-48xxx để làm rõ và sẽ xử lý sau theo quy định của pháp luật, bởi lẽ:

Theo Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, việc xử lý vật chứng phải căn cứ vào việc xác định được chủ sở hữu, người quản lý hoặc người sử dụng hợp pháp. Trong trường hợp những thông tin này chưa được làm rõ, việc quyết định tịch thu, trả lại hoặc tiêu hủy sẽ tiềm ẩn nguy cơ xâm phạm quyền sở hữu tài sản được Hiến pháp và Bộ luật Dân sự 2015 bảo vệ. Do đó, việc yêu cầu Cơ quan điều tra tiếp tục xác minh, truy tìm chủ sở hữu là bước cần thiết để đảm bảo việc xử lý vật chứng được thực hiện đúng quy định, khách quan và thận trọng. Như vậy, việc HĐXX đề nghị Cơ quan điều tra tiếp tục xác minh thông tin và truy tìm chủ sở hữu chiếc xe mô tô Honda Wave và biển số 12H1-48xxx là hoàn toàn đúng với quy định của pháp luật, nhưng đặt ra một vấn đề nếu trong trường hợp không tìm được chủ nhân của chiếc xe thì không đảm bảo công tác thi hành án và không chấm dứt được quá trình xử lý vật chứng của vụ án.

- Quan điểm thứ hai cũng là quan điểm của tác giả bởi vì: Tuyên giao vật chứng là chiếc xe Honda Wave và biển số 12H1-48xxx cho Cơ quan thi hành án dân sự để thông báo, truy tìm chủ sở hữu, người quản lý hợp pháp của chiếc xe và biển số xe; nếu tìm được thì trả lại cho họ theo thủ tục tố tụng dân sự, còn nếu quá 01 năm mà không tìm được chủ sở hữu thì tịch thu sung ngân sách nhà nước.

Cơ sở pháp lý điểm a khoản 2 Điều 106 Bộ luật Tố tụng Hình sự; khoản 2 Điều 228 Bộ luật Dân sự 2015. Việc giao chiếc xe Honda Wave và biển số 12H1-48xxx cho Cơ quan thi hành án dân sự để tiếp tục thông báo, truy tìm chủ sở hữu thể hiện cách xử lý thận trọng, phù hợp với quy định của pháp luật về quyền sở hữu tài sản. Theo Điều 106 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015, việc xử lý vật chứng phải căn cứ vào việc xác định được chủ sở hữu hoặc người quản lý hợp pháp. Trong trường hợp thông tin chưa rõ ràng, cơ quan tố tụng không thể vội vàng tịch thu hay tiêu hủy mà cần có biện pháp bảo đảm quyền lợi của các chủ thể liên quan. Việc giao tài sản cho cơ quan thi hành án để thực hiện việc thông báo rộng rãi là bước cần thiết để tránh xâm phạm quyền sở hữu hợp pháp của công dân.

Mặt khác, theo quy định tại Điều 228 Bộ luật Dân sự 2015 cho phép tịch thu sung ngân sách nhà nước nếu sau 01 năm kể từ ngày thông báo mà vẫn không xác định được chủ sở hữu là giải pháp vừa hợp lý, vừa đảm bảo tính dứt điểm của quá trình xử lý vật chứng. Thời hạn này đủ để cơ quan chức năng phát thông báo, xác minh thông tin, đồng thời tạo điều kiện để người có quyền lợi liên quan xuất trình chứng cứ chứng minh quyền sở hữu. Nếu hết thời hạn mà không có ai đến nhận, việc tịch thu là phù hợp, tránh tình trạng tài sản bị lưu kho kéo dài, gây lãng phí hoặc phát sinh chi phí bảo quản.

Quan điểm trên cho thấy sự cân bằng giữa bảo vệ quyền sở hữu cá nhân và bảo đảm hiệu quả công tác thi hành án. Đây cũng là hướng áp dụng thống nhất trong thực tiễn đối với các vật chứng chưa xác định được chủ sở hữu, góp phần minh bạch hóa quy trình xử lý tài sản và tuân.

Trên đây là khó khăn trong việc xử lý vật chứng trong trường hợp không xác định được chủ sở hữu; do khả năng hiểu biết của bản thân có hạn trong quá trình nghiên cứu rất mong nhận được ý kiến trao đổi của quý độc giả cùng các đồng nghiệp.

[1] https://moj.gov.vn/qt/tintuc/Pages/nghien-cuu-trao-doi.aspx?ItemID=2317.

[2] Bộ luật tố tụng hình sự năm 2015, sửa đổi bổ sung năm 2025.

[3] Vướng mắc trong giải quyết án tại các TAND.

NGUYỄN THÀNH - MẠNH TUẤN

Tòa án Quân sự Khu vực Quân khu 2