Đoàn Luật sư tỉnh Đồng Nai tổ chức Hội thảo quốc tế: Mô hình Luật sư công trên thế giới và định hướng cho Việt Nam trong kỷ nguyên hội nhập quốc tế

Tham dự và chủ trì Hội thảo có Luật sư Lê Quang Y, Phó Chủ nhiệm phụ trách Đoàn Luật sư tỉnh Đồng Nai; Luật sư, Tiến sĩ Nguyễn Thị Huyền Trang; Luật sư Nguyễn Bình An; Luật sư Lê Hồng Phúc, cùng các diễn giả đến từ Hoa Kỳ, Ấn Độ, Hàn Quốc và các diễn giả Việt Nam; các luật sư là thành viên Ban Chủ nhiệm, Hội đồng Khen thưởng, Kỷ luật, các trưởng, phó ban chuyên môn Đoàn Luật sư, cùng hơn 200 đại biểu tham dự trực tiếp và qua zoom.

Về phía cơ quan ban ngành Trung ương, địa phương: có bà Đặng Kim Hoa, Phó Cục trưởng Cục Bổ trợ tư pháp, Bộ Tư pháp; đại diện lãnh đạo Ban Nội chính, Sở Nội vụ, Sở Tư pháp, Hội Luật gia tỉnh, Liên đoàn doanh nghiệp tỉnh, Liên hiệp các Hội khoa học - kỹ thuật tỉnh, Hội hữu nghị Việt Nam - Hàn Quốc tỉnh, Tòa án nhân dân tỉnh, cùng các cơ quan chuyên môn và đơn vị nghiệp vụ của tỉnh.

Bên cạnh đó, Hội thảo còn có sự tham dự của đại diện Trung tâm trọng tài Quốc tế Việt Nam VIAC, Trung tâm trọng tài thương mại TP. Hồ Chí Minh và các cơ sở đào tạo luật hàng đầu như Trường Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh, Đại học Kinh tế - Luật, Đại học Hoa Sen, Đại học Ngân hàng, Đại học Tôn Đức Thắng, Đại học Lạc Hồng, Đại học Công nghệ Miền Đông, Đại học Đồng Nai, Học viện Tư pháp cùng các cơ quan thông tấn báo chí Trung ương và địa phương.

Phát biểu tại Hội thảo, Luật sư Lê Quang Y gửi lời cảm ơn các diễn giả và đại biểu tham dự, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của việc nghiên cứu mô hình Luật sư công trong bối cảnh Việt Nam đẩy mạnh cải cách tư pháp và hội nhập quốc tế.

Luật sư Lê Quang Y bày tỏ mong muốn Hội thảo trở thành diễn đàn trao đổi thẳng thắn, với nhiều ý kiến và câu hỏi chất lượng đóng góp cho sự hoàn thiện chính sách.

Mở đầu Hội thảo, GS. TS Sathish Gowda N, Giáo sư Luật, Khoa Luật và Trường Đại học Luật, Đại học Bangalore, Bang Karnataka, Ấn Độ trình bày mô hình trợ giúp pháp lý của Ấn Độ thông qua Cơ quan Dịch vụ Pháp lý Quốc gia (NALSA), một thiết chế quan trọng được tổ chức theo mô hình ba cấp (quốc gia - bang - quận) nhằm bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho mọi công dân, đặc biệt là nhóm yếu thế.

NALSA được thành lập theo Đạo luật Trợ giúp pháp lý năm 1987 và do Thẩm phán Tòa án Tối cao đứng đầu, NALSA thực thi nhiệm vụ Hiến định nhằm bảo đảm công lý dựa trên cơ hội bình đẳng, không ai bị từ chối quyền tiếp cận pháp luật vì khó khăn kinh tế xã hội. NALSA đã cung cấp trợ giúp pháp lý miễn phí cho phụ nữ, trẻ em, người yếu thế, người bị giam giữ, người thu nhập thấp, nạn nhân của thiên tai, bạo lực hoặc nạn buôn người; đồng thời tổ chức giải quyết tranh chấp bằng Lok Adalat (Tòa án nhân dân), triển khai các chiến dịch nâng cao nhận thức pháp luật và hoạt động phát triển năng lực cho các tổ chức xã hội và cơ sở đào tạo luật.

Tiếp nối, TS. Seungho “Rick” Kang trình bày tham luận Khảo sát tính khả thi của hệ thống Luật sư nhà nước (Luật sư công) tại Việt Nam, bài học từ Hoa Kỳ. Theo Tiến sĩ , Việt Nam ngày càng tham gia nhiều hiệp định quốc tế và đối mặt với số lượng tranh chấp đầu tư, thương mại gia tăng. Chủ yếu xử lý các vụ việc tranh chấp quốc tế theo cơ chế “thuê ngoài theo vụ việc”, thiếu đội ngũ luật sư Nhà nước chuyên trách, dẫn đến những hạn chế về phối hợp liên ngành, năng lực pháp lý quốc tế và minh bạch tài chính.

Bài học từ Hoa Kỳ cho thấy hiệu quả của mô hình cơ quan pháp lý trung ương có chức năng điều phối thống nhất các tranh chấp WTO, FTA và đầu tư quốc tế, đồng thời sử dụng dịch vụ tư vấn bên ngoài dưới sự giám sát chặt chẽ. Để triển khai, Việt Nam cần hoàn thiện khung pháp lý, xác định rõ phạm vi đại diện của luật sư công (từ tranh chấp quốc tế đến tố tụng hành chính trong nước) và xây dựng cơ chế tài chính, chế độ đãi ngộ phù hợp nhằm thu hút nguồn nhân lực có trình độ cao.

Với tham luận hành nghề luật sư công tại Hoa Kỳ, Luật sư Nguyễn Hữu Đức trình bày cấu trúc tổ chức, chuẩn mực đạo đức và trách nhiệm giải trình trước công chúng. Tại Hoa Kỳ, mô hình luật sư công vận hành theo hệ thống tiêu chuẩn nghề nghiệp chặt chẽ, trong đó ứng viên phải có bằng Tiến sĩ Luật (J.D.), giấy phép hành nghề và kinh nghiệm thực tiễn trước khi đảm nhiệm các vị trí trong khu vực công. Lộ trình nghề nghiệp được phân cấp rõ ràng theo ngạch GS-11 đến GS-13, kèm cơ chế đào tạo pháp lý liên tục và chương trình xóa nợ vay cho nhân viên công vụ, qua đó thu hút nhân lực chất lượng cao.

Mặc dù mức thu nhập thấp hơn khu vực tư, luật sư công mang lại sự ổn định, chế độ phúc lợi tốt và giá trị tinh thần từ sứ mệnh phục vụ cộng đồng. Điểm cốt lõi là luật sư công đại diện cho Nhà nước với nghĩa vụ tối thượng là bảo vệ Hiến pháp, bảo đảm mọi quyết sách và hoạt động của Chính phủ tuân thủ pháp quyền.

Về mặt tổ chức, hệ thống luật sư công gồm các nhóm chức danh chuyên biệt: luật sư cơ quan thực hiện “gác cửa pháp lý” thông qua rà soát chính sách và tư vấn nội bộ; Bộ Tư pháp liên bang giữ vai trò trung tâm trong hoạt động tố tụng; các luật sư tư vấn, luật sư tố tụng và thẩm tra viên pháp lý đảm nhiệm các chức năng chuyên môn từ tư vấn, đại diện tranh tụng đến nhiệm vụ bán tư pháp. Toàn bộ hệ thống vận hành dưới khung chuẩn mực đạo đức kép, yêu cầu nghiêm ngặt về tránh xung đột lợi ích và trách nhiệm giải trình cao, bảo đảm sự liêm chính và minh bạch của đội ngũ luật sư công trong phục vụ lợi ích công.

Tiếp theo đó, tham luận về tổng quan các mô hình luật sư công khu vực châu Mỹ và khuyến nghị cho Việt Nam do Tiến sĩ, Luật sư Nguyễn Thị Huyền Trang, Giám đốc Công ty Luật TNHH Viên An trình bày đã cho thấy sự đa dạng trong cách thức tổ chức, từ mô hình phân quyền của Hoa Kỳ đến thiết chế Hiến định Defensoria Pública của Brazil với mức độ độc lập cao và phạm vi hoạt động rộng, hay mô hình song trụ giữa Công tố và Luật sư công tại Argentina.

Dựa trên thực tiễn quốc tế và bối cảnh cải cách tư pháp trong nước, Tiến sĩ, Luật sư Nguyễn Thị Huyền Trang khuyến nghị sớm xây dựng chế định luật sư công nhằm khắc phục khoảng trống đại diện pháp lý của Nhà nước trong các tranh chấp quốc tế, nâng cao hiệu quả xét xử hành chính và đáp ứng nhu cầu bảo vệ người yếu thế.

Trong tham luận phân tích mô hình luật sư công của Cộng hòa Pháp, Luật sư Nguyễn Đức Huy đã cho thấy đây là một hệ thống toàn diện, bao phủ cả án hình sự, dân sự và hành chính, được vận hành trên cơ sở Luật số 91-647 và không sử dụng đội ngũ luật sư công chức như mô hình Anh - Mỹ.

Cụ thể, Pháp tổ chức trợ giúp pháp lý theo cấu trúc kép, kết hợp hỗ trợ trong tố tụng và hỗ trợ tiếp cận pháp luật ngoài tố tụng, vận hành thông qua mạng lưới luật sư tư nhân đăng ký tham gia và hệ thống văn phòng trợ giúp pháp lý trực thuộc tòa án để thẩm định điều kiện thụ hưởng. Mặc dù có ưu điểm về tính độc lập và khả năng huy động lực lượng luật sư rộng khắp, mô hình cũng đối mặt với thách thức về gánh nặng ngân sách và bảo đảm chất lượng dịch vụ đồng đều.

Tiếp đó, tham luận về sự liêm chính trong công tố và vai trò của luật sư công tại Ấn Độ do ThS. NCS Abhishek Abhinav Anand, NCS tại Đại học Bangalore trình bày đã nhấn mạnh tính chất “hai trong một” của công tố viên tại Ấn Độ, theo đó công tố viên vừa đại diện Nhà nước thực thi pháp luật, vừa giữ vai trò “Bộ trưởng của Công lý” với sứ mệnh tối thượng là bảo đảm sự thật và công bằng. Tuy nhiên, hệ thống hiện nay chịu nhiều sức ép từ hành pháp, thiếu cơ chế giám sát độc lập và bị ảnh hưởng bởi các quy định mới tiếp tục duy trì sự phụ thuộc hành chính, làm suy yếu tính tự chủ của cơ quan công tố.

Bên cạnh đó, tham luận về cơ sở pháp lý quốc tế của mô hình luật sư công do TS. Chu Văn Hùng trình bày cho thấy các quốc gia như Hoa Kỳ, Brazil, Chile và Canada đều phát triển những cấu trúc tổ chức khác nhau nhằm bảo đảm quyền tiếp cận công lý. Trong đó, mô hình Defensoria Pública của Brazil được đánh giá có mức độ độc lập và tự chủ cao nhất, là kinh nghiệm giá trị cho Việt Nam trong bối cảnh nhu cầu trợ giúp pháp lý gia tăng, yêu cầu đại diện Nhà nước trong tranh chấp quốc tế ngày càng lớn, và những bất cập trong tố tụng hành chính.

Với tham luận Tác động của hội nhập quốc tế đối với quá trình hình thành và phát triển chế định luật sư công ở Việt Nam do ThS. Trần Huy Lê trình bày, theo đó, quá trình hội nhập quốc tế tác động mạnh mẽ đến việc hình thành chế định Luật sư công tại Việt Nam, vừa tạo sức ép cải cách, vừa cung cấp nguồn lực học hỏi và hỗ trợ kỹ thuật. Việt Nam cần đội ngũ luật sư công chuyên nghiệp để tư vấn, đàm phán các FTA thế hệ mới, đại diện Nhà nước trong tranh chấp đầu tư quốc tế, và đảm bảo thực thi các cam kết về nhân quyền, quyền tiếp cận công lý cho nhóm yếu thế.

Tiếp theo đó, Luật sư Lê Thị Bích Chi cho thấy thách thức và cơ hội trong quá trình hình thành và phát triển mô hinh luật sư công tại Việt Nam. Hiện nay, Việt Nam đang đối mặt với nhiều bất cập trong hoạt động luật sư và trợ giúp pháp lý, gồm tình trạng thiếu hụt và phân bố không đều, chất lượng dịch vụ pháp lý chưa đồng đều, cùng sự thiếu vắng Luật sư Nhà nước chuyên trách đại diện cho Chính phủ trong các tranh chấp hành chính và quốc tế.

Nhìn chung, việc xây dựng chế định Luật sư công sẽ đối diện thách thức về tính độc lập, xung đột lợi ích, ngân sách không ổn định và hạn chế về nhân sự, đào tạo. Tuy nhiên, Nghị quyết số 66-NQ/TW tạo cơ hội để thiết lập một mô hình luật sư công hiện đại, kết hợp luật sư công chức cho các vụ việc đơn giản và luật sư tư nhân hợp đồng cho các vụ án phức tạp. Cơ quan trung ương độc lập sẽ giám sát và điều phối hoạt động, kết hợp chính sách đãi ngộ, ưu đãi phân bố công bằng và đào tạo chuyên sâu.

Ở góc độ quản lý nhà nước về luật sư, bà Đặng Kim Hoa chia sẻ về chế định luật sư công đang được xây dựng tại Việt Nam. Theo đó, bà Hoa cũng làm rõ sự khác biệt giữa luật sư công, luật sư thực hiện công việc pháp lý trong khu vực công và cán bộ pháp chế nhà nước, qua đó xác định rõ phạm vi, bản chất và yêu cầu nghề nghiệp của từng vị trí trong hệ thống pháp lý. Trong khi luật sư công là thiết chế chuyên trách do Nhà nước tuyển dụng và tài trợ phổ biến trong các hệ thống common law như Hoa Kỳ và Canada thì luật sư tham gia công việc pháp lý tại khu vực công có phạm vi rộng hơn, bao gồm cả việc bảo vệ lợi ích công và lợi ích của các cơ quan, tổ chức nhà nước.

Đồng thời, bà Đặng Kim Hoa phân tích nhu cầu cấp thiết phải hình thành đội ngũ luật sư công nhằm đáp ứng sự gia tăng đột biến của các vụ án hành chính, tranh chấp quốc tế, khiếu nại tố cáo phức tạp và yêu cầu chuyên sâu trong xử lý rủi ro pháp lý của Nhà nước.

Cũng tại hội thảo, PGS. TS Aneesh V. Pillai đã chia sẻ về trang phục truyền thống của luật sư Ấn Độ. Theo đó, các luật sư Ấn Độ măc trang phục gồm áo choàng đen và dải cổ trắng, không chỉ là quy tắc ăn mặc mà còn mang ý nghĩa biểu tượng về thống nhất, bình đẳng, cam kết nghề nghiệp và uy nghiêm của pháp luật. Có nguồn gốc từ thời thuộc địa Anh và được hợp pháp hóa bởi Advocates Act 1961, trang phục này tượng trưng cho sự công bằng, tinh khiết và kỷ luật nghề nghiệp.

Tại Hội thảo, Ban tổ chức cho biết đã tiếp nhận hơn 50 tham luận chuyên sâu, phản ánh sự quan tâm lớn của giới khoa học pháp lý và cộng đồng hành nghề đối với mô hình Luật sư công. Các tham luận tập trung phân tích kinh nghiệm quốc tế, cấu trúc tổ chức, phương thức vận hành, cơ chế tài chính, tiêu chuẩn hành nghề và vai trò của luật sư công trong bảo vệ quyền yếu thế ở nhiều quốc gia.

Các diễn giả đã chia sẻ nhiều kiến giải mang tính gợi mở cho Việt Nam trong quá trình xây dựng mô hình phù hợp với điều kiện thể chế, nhu cầu xã hội và định hướng cải cách tư pháp trong kỷ nguyên hội nhập quốc tế.