Theo Bộ Tư pháp, sau gần 08 năm thi hành, Luật Trợ giúp pháp lý (TGPL) năm 2017 đã tạo nền tảng quan trọng cho hệ thống TGPL vận hành bài bản, chuyên nghiệp. Hoạt động TGPL ngày càng lan tỏa đến nhiều vùng, nhiều nhóm đối tượng với hơn 258.000 vụ việc được TGPL.
Số vụ việc trợ giúp ngày càng tăng, đặc biệt là các vụ việc tham gia tố tụng. Chất lượng TGPL được nâng lên, nhiều vụ án phức tạp, có ý nghĩa xã hội sâu sắc được giải quyết kịp thời, góp phần bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người yếu thế, bảo đảm quyền con người và mục tiêu "không để ai bị bỏ lại phía sau".
Tuy vậy, quá trình thi hành cũng cho thấy nhiều điểm bất cập. Một số nhóm đã được quy định trong luật chuyên ngành như: Nạn nhân mua bán người, người bị bạo lực gia đình, người chưa thành niên trong tư pháp nhưng chưa được đưa vào Luật TGPL.
Một số nhóm yếu thế như: Người khuyết tật, thân nhân liệt sĩ, người nhiễm chất độc da cam… lại phải kèm theo điều kiện "khó khăn về tài chính", khiến phạm vi tiếp cận TGPL bị thu hẹp. Luật cũng chưa có cơ chế bảo đảm quyền được TGPL của người nước ngoài theo điều ước quốc tế.
Tiêu chuẩn bổ nhiệm trợ giúp viên còn chưa thật chặt chẽ; quy định về cộng tác viên lại hạn chế khi chỉ áp dụng tại vùng đặc biệt khó khăn và chỉ được tư vấn, không được tham gia tố tụng. Những bất cập này không còn phù hợp với nhu cầu mới của xã hội và yêu cầu cải cách tư pháp.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Để khắc phục tồn tại và bảo đảm sự thống nhất của hệ thống pháp luật, Bộ Tư pháp đề xuất sửa đổi, bổ sung nhiều quy định quan trọng. Dự thảo mở rộng diện người được TGPL nhằm đồng bộ với Luật Phòng, chống mua bán người 2024 và Luật Tư pháp người chưa thành niên 2024.
Theo đó, cụm từ "nạn nhân trong vụ việc bạo lực gia đình" được sửa thành "người bị bạo lực gia đình", phù hợp với Luật Phòng, chống bạo lực gia đình 2022. Một thay đổi quan trọng khác là bỏ điều kiện "có khó khăn về tài chính" đối với ba nhóm: thân nhân liệt sĩ; người nhiễm chất độc da cam, và người khuyết tật.
Đây là các nhóm đặc thù, hoặc chịu tổn thương về thể chất, tinh thần, hoặc thuộc diện được tri ân, ưu đãi. Thực tiễn cho thấy số lượng các đối tượng này giảm dần, và việc yêu cầu thêm điều kiện tài chính là không còn phù hợp với chính sách nhân đạo của Nhà nước cũng như các điều ước quốc tế Việt Nam tham gia.
Dự thảo cũng sửa "người từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi là bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính" thành "bị hại trong vụ án hình sự có khó khăn về tài chính".
Theo Luật Tư pháp người chưa thành niên, nhóm bị hại từ 16 đến dưới 18 tuổi đã được bảo đảm quyền TGPL mà không cần xét đến yếu tố tài chính. Đồng thời, việc bổ sung "bị hại có khó khăn tài chính" từ 18 tuổi trở lên vào diện TGPL sẽ tạo sự công bằng hơn, bởi họ là những người trực tiếp chịu thiệt hại trong vụ án.
Một điểm đáng chú ý là dự thảo Luật sửa đổi Điều 21, bổ sung quy định về "bổ nhiệm lại, cấp, cấp lại thẻ trợ giúp viên pháp lý" nhằm bảo đảm bao quát các tình huống. Điều kiện để được bổ nhiệm tiếp tục được siết chặt: không thuộc trường hợp đang bị kỷ luật, bị truy cứu trách nhiệm hình sự hoặc chưa được xóa án tích.
Dự thảo cũng nâng cao trách nhiệm thực hiện vụ việc. Nếu trợ giúp viên "không thực hiện vụ việc TGPL trong 12 tháng liên tục, trừ trường hợp khách quan", sẽ bị xem xét miễn nhiệm – thay cho quy định cũ là 02 năm không tham gia tố tụng. Quy định này kỳ vọng tăng tính chủ động, hạn chế tình trạng hình thức hoặc né tránh vụ việc.
Về cấp thẻ, dự thảo bổ sung trường hợp được cấp lại thẻ khi người đã có thẻ chuyển công tác sang Trung tâm TGPL nhà nước ở tỉnh, thành khác. Điều này phù hợp với thực tiễn luân chuyển và nhu cầu sử dụng nguồn nhân lực giữa các địa phương.
Một trong những thay đổi mạnh mẽ của dự án Luật là mở rộng đối tượng có thể trở thành cộng tác viên TGPL. Dự thảo sửa đổi tiêu chuẩn cộng tác viên theo hướng tiệm cận với tiêu chuẩn trợ giúp viên, đồng thời loại bỏ quy định hạn chế chỉ áp dụng tại vùng đặc biệt khó khăn. Điều này cho phép các địa phương chủ động huy động nguồn lực chất lượng cao, phù hợp với nhu cầu thực tế.
Ngoài các nhóm truyền thống như thẩm phán, kiểm sát viên, điều tra viên, chấp hành viên hoặc chuyên viên pháp luật đã nghỉ hưu, dự thảo cho phép mở rộng hơn, miễn là đáp ứng tiêu chuẩn nghề nghiệp và không thuộc diện bị cấm. Việc huy động mạng lưới cộng tác viên rộng khắp sẽ giúp tăng khả năng bao phủ TGPL, đặc biệt trong các vụ việc đòi hỏi chuyên môn sâu hoặc trải dài trên nhiều địa bàn.
