Nhân tìm đọc các trang sử liệu về triều Nguyễn, xem có liên quan gì đến việc bán nô tỳ vào thời Gia Long ở Bình Định, lại thấy một đoạn ghi chép về việc vua Gia Long có chiếu dụ khen ngợi một vị Trấn thủ Bình Định, vì 'vượt rào' phát chẩn.
Chuyện quan 'vượt rào'
Trong Đại Nam thực lục (ĐNTL) có ghi chép: Vào tháng10 năm Gia Long thứ 10, Tân Mùi (1811), Bình Định, Phú Yên bị lũ lụt nặng nề,nhiều người chết đuối, lắm nhà quan lẫn nhà dân đều bị trôi ra biển. Vua GiaLong sai quan Vệ úy Tôn Tất Bính và Tham tri Nguyễn Hữu Thận khẩn cấp đi phátchẩn, và còn dụ rằng: "Nhà nước tích trữ đều là ở dân ta, chẩn cấp cho dânbị tai nạn không thể tiếc phí được". Đoàn phát chẩn đến Phú Yên và Bình Địnhlập sổ chia hạng dân rồi phát chẩn. "Hạng dân bị thiệt hại nhiều nhất thìđược nhận 3 phương gạo; hạng thứ được nhận 2 phương; hạng thứ nữa thì được 1phương 15 bát. Còn trẻ con thì được một nửa". Tổng số gạo mà Vệ úy Tôn ThấtBính và Tham tri Nguyễn Hữu Thận phát ra cho dân hai tỉnh hơn 23.800 phương,trong đó dân Phú Yên nhận hơn 19.000 phương gạo, dân Bình Định được hơn 4.800phương gạo (Quốc sử quán triều Nguyễn, ĐNTL, chính biên, đệ nhất kỷ, quyểnXLIV, bản dịch Viện Sử học, tập I, NXB Giáo dục, Hà Nội, trang 825). Mỗi phươnggạo, theo quy chuẩn được ban vào tháng 7 năm Gia Long thứ 4, Ất Sửu (1805) là13 thăng, bằng 30 bát đồng gạt bằng miệng (ĐNTL, tlđd, trang 637). Theo một sốnhà nghiên cứu về các đơn vị đo lường thời nhà Nguyễn, thì mỗi bát đồng khoảng0,75 kg, suy ra một phương bằng 25 ký bây giờ.
Tuy nhiên, số liệu này là số liệu "tổng kết"sau khi đoàn chẩn cấp của triều đình ban phát. Trước đó, khi đoàn chẩn cấp chưatới, Trấn thủ Bình Định là Vương Văn Học đã vội vàng "tùy tiện" phátgạo, muối cho dân bị thiệt hại vì lũ lụt rồi. Nên khi đoàn chẩn cấp của triềuđình tới, Vương Văn Học đành dâng sớ xin chịu tội.
Phản ứng của vua
Khi sớ của quan Trấn thủ Vương Văn Học tâu lên, nhữngtưởng nhà vua sẽ trị tội về chuyện "vượt rào" phát chẩn, không ngờ,vua Gia Long lại nói: "Giữ chức chăn nuôi dân phải nên như thế, chứ có tộigì!" (ĐNTL, tlđd, trang 825).
Trong Quốc triều chính biên toát yếu (QTCBTY), cũng ghi vắn tắt về sự việc này: "Tháng 10, Bình Định, Phú Yên lụt to, trại lính và nhà cửa dân gian đều trôi mất hết, cũng có người chết đuối. Ngài (vua Gia Long) sai Vệ úy Tôn Thất Bính, Tham tri Nguyễn Hữu Thận đi vào phát chẩn. Vào tới nơi thời quan trấn Bình Định là Vương Văn Học đã đem muối gạo phát chẩn rồi. Ngài khen lắm." (Quốc sử quán triều Nguyễn, QTCBTY, NXB Thuận Hóa, Huế, 1998, trang 106).
TS. NGUYỄN ĐĂNG VŨ/TNO
