Đặt vấn đề
Sự phát triển nhanh của công nghệ trí tuệ nhân tạo (Artificial Intelligence - AI), đặc biệt các mô hình tạo sinh, đang tạo ra những biến động đáng kể trong lĩnh vực âm nhạc tại Việt Nam. Chỉ trong thời gian ngắn, nhiều sản phẩm âm nhạc do AI tạo sinh hoặc hỗ trợ sáng tạo đã lan truyền mạnh trên các nền tảng số như YouTube, TikTok, Facebook, trở thành hiện tượng nổi bật. Các sản phẩm “AI cover”, mô phỏng giọng hát ca sĩ hoặc tái tạo bản phối bằng AI xuất hiện ngày càng dày đặc, với mức độ mô phỏng giọng hát và phong cách nghệ sĩ gần như hoàn chỉnh, làm mờ ranh giới giữa sáng tạo của con người và kết quả do thuật toán tạo ra.
Thực tiễn này đặt ra nhiều vấn đề pháp lý liên quan đến quyền tác giả và quyền liên quan. Các bản ghi âm, giọng hát, bản phối hoặc tác phẩm gốc có thể bị sử dụng làm dữ liệu huấn luyện cho mô hình AI và sau đó bị tái tạo hoặc biến tấu thành sản phẩm thương mại mà không có sự cho phép của tác giả, người biểu diễn hoặc nhà sản xuất bản ghi. Trong khi đó, Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành chưa có quy định trực tiếp điều chỉnh đối với sản phẩm âm nhạc do AI tạo sinh, khiến việc xác định tác giả, chủ thể quyền và cơ chế xử lý hành vi xâm phạm gặp nhiều khó khăn.
Từ bối cảnh nêu trên, bài viết phân tích các vướng mắc pháp lý phát sinh từ quá trình tạo sinh, tái tạo hoặc phái sinh tác phẩm âm nhạc bằng AI, đồng thời đề xuất một số kiến nghị nhằm hoàn thiện khung pháp lý về quyền tác giả và quyền liên quan trong điều kiện công nghệ AI đang phát triển mạnh mẽ.
Ảnh minh hoạ. Nguồn: pexels.com.
1. Thực tiễn sử dụng và phổ biến âm nhạc do AI tạo sinh
Trong những tháng gần đây, thị trường âm nhạc Việt Nam chứng kiến sự xuất hiện dày đặc của các sản phẩm âm nhạc do công nghệ AI tạo sinh hoặc hỗ trợ sáng tạo, từ sáng tác giai điệu, hòa âm, cho tới tạo giọng hát và phối khí. Điển hình như ca khúc “Vạn lý sầu”… được giới thiệu là “tác phẩm do AI sáng tác và thể hiện” được phát hành trên kênh YouTube có tên TRO – Music sau sau đó đã được lan truyền nhanh chóng qua nhiều nền tảng nghe nhạc trực tuyến và mạng xã hội khác như Tiktok, Facebook… thu hút sự quan tâm đặc biệt của người nghe nhạc. Sau một thời gian ngắn, đến nay chỉ tính trên nền tảng phát hành đầu tiên là YouTube, bài hát này đã có hơn 11 triệu lượt xem. Một bài hát khác được giới thiệu là sự kết hợp của AI và một nữ tác giả là “Say một đời vì em” cũng đạt được số lượng lượt nghe lớn trên nền tảng Youtube. Nhiều hàng quán cũng đưa nhạc AI vào mở để phục vụ khách hàng - bất chấp việc người hát không phải ca sĩ chuyên nghiệp, mà giọng hát và sản phẩm âm nhạc được tạo bằng công nghệ[1].
Không chỉ xuất hiện các sáng tác gốc của AI, thực tế cũng ghi nhận hàng loạt bản “cover AI”, “giả giọng ca sĩ” hoặc “tái tạo bản ghi âm” sử dụng công nghệ máy học để mô phỏng giọng, phong cách, biểu đạt nghệ thuật của ca sĩ thật dẫn tới lo ngại rằng giọng hát, cá tính âm nhạc của nghệ sĩ dễ bị sao chép, khai thác mà không xin phép[2].
Một xu hướng đáng chú ý khác trong thời gian gần đây là nhiều ca sĩ, đơn vị biểu diễn hoặc nhà sản xuất chương trình đã sử dụng các ca khúc được giới thiệu là “nhạc AI” để biểu diễn, thu âm hoặc phát hành trên nền tảng số mà không đặt vấn đề xin phép bất kỳ chủ thể quyền nào. Việc gắn nhãn “do AI tạo sinh” khiến không ít người lầm tưởng rằng tác phẩm này là vô chủ, có thể sử dụng tự do mà không cần sự đồng ý của tác giả hay chủ sở hữu quyền. Tuy nhiên, trên thực tế, phần lớn các bản nhạc đang được lan truyền dưới tên gọi “nhạc AI” vẫn có sự tham gia đáng kể của con người trong khâu xây dựng giai điệu, cấu trúc ca khúc hoặc biên tập sản phẩm. Vì vậy, việc sử dụng các bài hát này cho mục đích biểu diễn công cộng hoặc khai thác thương mại mà không xin phép tiềm ẩn nguy cơ xâm phạm quyền tác giả hoặc quyền liên quan. Chưa kể, ngay cả những ca khúc do AI tạo sinh hoàn toàn vẫn có thể vô tình phái sinh từ những tác phẩm có bản quyền, khiến người biểu diễn đối mặt với rủi ro pháp lý mà họ khó lường trước.
Những thực tiễn nêu trên kéo theo nhiều vấn đề pháp lý phức tạp. Trong môi trường số hiện nay, một sản phẩm âm nhạc có thể được tạo ra hoàn toàn bởi AI, có thể hình thành từ sự kết hợp giữa AI và quá trình chỉnh sửa của con người, hoặc đơn giản chỉ là bản mô phỏng giọng hát và phong cách biểu diễn của nghệ sĩ thật. Các sản phẩm như vậy được phân phối rộng rãi, lan truyền nhanh chóng trên các nền tảng số và có thể được sao chép, sử dụng lại chỉ trong vài giây, khiến việc bảo vệ quyền tác giả và quyền liên quan trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Đáng lo ngại hơn, ranh giới giữa “nhạc thật” do con người sáng tạo và nội dung được tạo sinh bởi thuật toán AI ngày càng trở nên mờ nhạt, dẫn đến nguy cơ ảnh hưởng trực tiếp đến uy tín, danh tiếng và giá trị sáng tạo gắn liền với cá nhân nghệ sĩ.
Bên cạnh thực tiễn trong nước, có thể thấy xu hướng chung trên thế giới cũng đang đối mặt với những câu hỏi tương tự về cách xác định “tác phẩm” và “tác giả” trong bối cảnh AI tạo sinh. Tuy nhiên, vấn đề trở nên rõ nét hơn tại Việt Nam khi nhiều sản phẩm âm nhạc AI được lan truyền trên mạng xã hội cho thấy ranh giới giữa tác phẩm do con người sáng tạo và sản phẩm do thuật toán tạo ra ngày càng khó phân định. Không ít bản nhạc được giới thiệu là “do AI tạo ra”, trong đó giai điệu, hòa âm, giọng hát hoặc bản phối đều được hình thành gần như tự động, khiến việc nhận diện phần sáng tạo đích thực của con người trở nên mờ nhạt.
Việc AI có khả năng mô phỏng giọng hát và phong cách của nghệ sĩ trong nước cũng dấy lên nhiều lo ngại từ giới làm nghề. Một số nhạc sĩ, ca sĩ đã công khai bày tỏ việc giọng hát hoặc bản phối của họ bị tái hiện bằng AI mà không hề xin phép, đặt ra nghi vấn về khả năng bị “đánh cắp” dấu ấn nghề nghiệp chỉ trong vài giây thao tác công nghệ. Cùng với đó, việc các mô hình AI có thể được xây dựng dựa trên dữ liệu là những bản ghi âm thương mại, bản phối hoặc giọng hát có bản quyền đặt ra câu hỏi lớn về tính hợp pháp của việc sử dụng dữ liệu gốc để huấn luyện thuật toán, vấn đề hiện chưa có hướng dẫn cụ thể trong pháp luật Việt Nam.
Những diễn biến nêu trên phản ánh rõ sự dịch chuyển mạnh mẽ trong hoạt động sáng tạo, biểu diễn và khai thác âm nhạc khi công nghệ AI tham gia ngày càng sâu vào toàn bộ chuỗi giá trị âm nhạc. Tuy nhiên, chính sự giao thoa giữa yếu tố công nghệ và yếu tố sáng tạo của con người lại làm xuất hiện nhiều tình huống vượt ngoài khung khổ pháp luật hiện hành, khiến ranh giới về tác phẩm, tác giả, chủ thể quyền và điều kiện sử dụng trở nên khó xác định[3]. Từ thực trạng đó, một loạt vướng mắc pháp lý mới đã phát sinh, đòi hỏi phải được nhận diện và phân tích một cách hệ thống để đánh giá mức độ phù hợp của Luật Sở hữu trí tuệ trong bối cảnh âm nhạc do AI tạo sinh.
2. Các vấn đề pháp lý đặt ra trong bảo hộ quyền tác giả, quyền liên quan đối với âm nhạc do AI tạo sinh
Việc áp dụng các quy định hiện hành của pháp luật sở hữu trí tuệ đối với âm nhạc do AI tạo sinh đang gặp nhiều trở ngại cả về lý luận lẫn thực tiễn. Một trong những vướng mắc lớn nhất xuất phát từ việc Luật Sở hữu trí tuệ xác định tác giả phải là “người trực tiếp sáng tạo ra tác phẩm”. Tiêu chí này được xây dựng trên nền tảng của Công ước Berne về bảo hộ quyền tác giả (văn kiện quốc tế mà Việt Nam là thành viên) vốn chỉ bảo vệ những sáng tạo mang tính tinh thần gắn với cá nhân con người. Trong khi đó, khi một sản phẩm âm nhạc được hình thành hoàn toàn bởi thuật toán, từ giai điệu, ca từ, phối khí cho đến giọng hát, thì rõ ràng không có yếu tố lao động sáng tạo của con người để đáp ứng điều kiện bảo hộ.
Hệ quả là phần lớn bản nhạc do AI tạo sinh hiện nay, dù có thể đạt chất lượng tương đồng với tác phẩm do người sáng tạo, vẫn không thể được coi là “tác phẩm” theo nghĩa pháp lý, bởi không đáp ứng yêu cầu về tính nguyên gốc và dấu ấn sáng tạo cá nhân. Điều này cũng hoàn toàn phù hợp với cách hiểu chung của nhiều quốc gia và với chuẩn mực quốc tế, khi các hệ thống pháp luật đều dựa trên nguyên tắc: bản quyền chỉ phát sinh khi có sự sáng tạo của con người.
Thứ hai, trong thực tế, không ít sản phẩm âm nhạc có sự đồng sáng tạo giữa con người và AI, nhưng pháp luật hiện hành chưa đưa ra tiêu chí để xác định ranh giới giữa đóng góp sáng tạo của con người và phần công việc do thuật toán thực hiện (các công cụ chỉ mang tính chất hỗ trợ tác giả sáng tạo). Người dùng có thể nhập ý tưởng, lựa chọn giai điệu, tinh chỉnh câu hát, biên tập bản phối… nhưng mức độ can thiệp này có đủ để xem là “trực tiếp sáng tạo” hay không vẫn là câu hỏi chưa được giải đáp. Khoảng trống này khiến việc xác định tác giả hoặc chủ sở hữu quyền tác giả trong các tác phẩm kết hợp giữa AI và con người trở nên thiếu chắc chắn, dẫn đến nguy cơ tranh chấp giữa người sáng tạo nội dung, nhà phát triển phần mềm và các đơn vị khai thác thương mại.
Cũng từ sự mơ hồ trong xác định tác phẩm và tác giả, một vướng mắc pháp lý đáng chú ý đã phát sinh: nhiều ca sĩ và đơn vị biểu diễn mặc nhiên cho rằng “nhạc AI” là vô chủ, không được bảo hộ quyền tác giả nên có thể sử dụng ca khúc để biểu diễn hoặc phát hành mà không cần xin phép. Tuy nhiên, theo Điều 20 Luật Sở hữu trí tuệ, mọi hành vi biểu diễn trước công chúng, ghi âm, ghi hình hoặc truyền đạt tác phẩm đến công chúng đều phải được sự đồng ý của tác giả hoặc chủ sở hữu quyền, trừ trường hợp thuộc giới hạn quyền. Trên thực tế, phần lớn các ca khúc được gắn nhãn “do AI tạo sinh” có thể vẫn có sự tham gia sáng tạo của con người ở mức độ nhất định (như xây dựng giai điệu, chỉnh sửa bản phối, biên tập lời…) và như vậy vẫn có khả năng phát sinh tranh chấp trong tình huống này khi công ty phát hành nhạc AI cho rằng họ là chủ thể của quyền tác giả đối với tác phẩm này. Ngoài ra, ngay cả khi sản phẩm âm nhạc tạo sinh hoàn toàn không được công nhận là tác phẩm để được bảo hộ quyền tác giả, thì bản ghi âm chứa nội dung đó vẫn có thể được bảo hộ với tư cách bản ghi âm theo Điều 30 Luật Sở hữu trí tuệ[4]. Khi ca sĩ sử dụng trực tiếp bản ghi AI để biểu diễn hoặc truyền đạt tới công chúng mà không được sự đồng ý của nhà sản xuất bản ghi, hành vi này vẫn có nguy cơ xâm phạm quyền liên quan, cho dù bài hát không có tác giả theo nghĩa pháp lý.
Thứ ba, vấn đề đáng chú ý khác liên quan đến quyền liên quan là hiện tượng AI mô phỏng giọng hát và phong cách biểu diễn của nghệ sĩ. Về mặt nghệ thuật, giọng hát là dấu ấn nguyên gốc và mang tính cá nhân rất cao của mỗi ca sĩ. Tuy nhiên, về mặt pháp lý, Luật Sở hữu trí tuệ không bảo hộ giọng hát như một đối tượng độc lập. Giọng hát chỉ được bảo vệ gián tiếp thông qua quyền của người biểu diễn (Điều 29) và quyền của nhà sản xuất bản ghi âm, ghi hình (Điều 30), nghĩa là pháp luật bảo hộ “buổi biểu diễn đã được định hình” và “bản ghi âm gốc” chứ không bảo hộ chất giọng như một loại tài sản trí tuệ riêng biệt. Điều đó dẫn tới một thực tế là việc mô phỏng giọng hát bằng AI, nếu không sử dụng bất kỳ bản ghi âm gốc nào của nghệ sĩ, không bị xem là xâm phạm quyền liên quan theo pháp luật hiện hành.
Ngược lại, nếu mô hình AI được huấn luyện trực tiếp từ bản ghi gốc như lấy file thu âm của ca sĩ để “học” cách phát âm, sắc thái và kỹ thuật thì hành vi đó có thể bị coi là sao chép trái phép bản ghi âm và xâm phạm quyền của nhà sản xuất bản ghi.
Tương tự, việc AI tái tạo bản phối hoặc bản ghi âm ở mức độ gần giống bản gốc cũng gây ra nhiều khó khăn trong thực thi pháp luật. Khi bản ghi được tạo sinh không lấy mẫu trực tiếp từ âm thanh gốc, nhưng lại mang cấu trúc hòa âm, phối khí và âm sắc tương tự đến mức gây nhầm lẫn, chủ thể quyền vẫn khó chứng minh rằng có hành vi sao chép. Đây là khoảng trống lớn của pháp luật hiện nay, bởi những tác phẩm giả “giống về bản chất” nhưng không sử dụng trực tiếp bản ghi vẫn chưa có cơ chế xử lý rõ ràng.
Thứ tư, điểm gây tranh luận nhất hiện nay là việc sử dụng dữ liệu có bản quyền để huấn luyện các mô hình AI âm nhạc. Quá trình huấn luyện thường cần lượng lớn bản ghi âm, giai điệu, bản phối và giọng hát của nghệ sĩ thật. Tuy nhiên, pháp luật sở hữu trí tuệ của Việt Nam chưa có quy định rõ ràng về việc sử dụng tác phẩm có bản quyền cho mục đích huấn luyện thuật toán. Câu hỏi liệu đây có được coi là hành vi “sao chép” hay “sử dụng trái phép” hay không đến nay vẫn chưa có lời giải. Ngay cả trên bình diện quốc tế, WIPO cũng thừa nhận đây là vấn đề pháp lý phức tạp và chưa có hướng giải quyết thống nhất.
Một điểm đáng chú ý khác liên quan đến cơ chế thực thi là trách nhiệm của các nền tảng số như YouTube, TikTok hay các đơn vị cung cấp công cụ AI - những môi trường mà âm nhạc do AI tạo sinh xuất hiện và lan truyền với tốc độ cao nhất. Mặc dù Luật Sở hữu trí tuệ đã có quy định về cơ chế miễn trừ trách nhiệm cho tổ chức trung gian (Điều 198b Luật Sở hữu trí tuệ), theo đó nền tảng không phải chịu trách nhiệm bồi thường nếu chỉ đóng vai trò lưu trữ, truyền dẫn thông tin nhưng có trách nhiệm gỡ bỏ nội dung vi phạm ngay khi được thông báo. Tuy nhiên nhưng quy định này vẫn mang tính nguyên tắc và chưa được cụ thể hóa thành nghĩa vụ kỹ thuật hoặc thủ tục chuẩn bắt buộc. Do chưa có cơ chế rõ ràng tương tự mô hình “thông báo - gỡ bỏ” như một số quốc gia, việc xử lý vi phạm trên các nền tảng số còn gặp nhiều hạn chế. Trong thực tế, chủ thể quyền gặp khó khăn trong việc yêu cầu gỡ bỏ nội dung, nhất là khi sản phẩm âm nhạc do AI tạo sinh không xác định rõ tác giả hoặc chủ sở hữu quyền. Điều này dẫn tới khoảng trống đáng kể trong thực thi quyền tác giả và quyền liên quan trong môi trường số, khi tốc độ lan truyền của nội dung vi phạm vượt xa năng lực xử lý của cơ quan quản lý và cơ chế hợp tác của nền tảng.
Những vướng mắc trên cho thấy việc áp dụng Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành đối với âm nhạc do AI tạo sinh đang đứng trước thách thức lớn: cả trong xác định tác phẩm, chủ thể quyền, đối tượng được bảo hộ, hành vi xâm phạm và cơ chế thực thi. Bối cảnh mới này đòi hỏi phải có sự điều chỉnh, hướng dẫn chi tiết hơn nhằm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của tác giả, người biểu diễn và các chủ thể quyền liên quan trong môi trường số.
3. Kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật và cơ chế thực thi đối với âm nhạc do AI tạo sinh
Những thách thức do công nghệ tạo sinh đặt ra cho thấy cần có cách tiếp cận toàn diện hơn trong điều chỉnh pháp luật về quyền tác giả và quyền liên quan. Việc hoàn thiện khung pháp lý chỉ là một vế của vấn đề; song song với đó, cần có cơ chế thực thi hiệu quả để bảo đảm pháp luật được áp dụng trong thực tế.
Trước hết, về mặt quy phạm, cần làm rõ các khái niệm nền tảng của Luật Sở hữu trí tuệ trong bối cảnh AI, đặc biệt liên quan đến điều kiện xác định tác giả và tác phẩm khi có sự tham gia hỗ trợ của công nghệ. Một văn bản hướng dẫn chính thức của cơ quan quản lý sẽ giúp thống nhất cách hiểu về “mức độ sáng tạo” của con người trong sản phẩm có AI hỗ trợ; phân biệt giữa tác phẩm có yếu tố sáng tạo của con người và sản phẩm do AI tạo sinh hoàn toàn; đồng thời tránh việc áp dụng tùy tiện, thiếu nhất quán giữa các cơ quan thực thi.
Ngoài ra, cần xem xét bổ sung quy định về bảo vệ giọng nói, hình ảnh âm thanh và phong cách biểu diễn của nghệ sĩ. Việc AI có thể mô phỏng giọng hát gần như tuyệt đối khiến nghệ sĩ chịu rủi ro lớn về danh tiếng và quyền khai thác thương mại, nhưng hiện pháp luật chưa có cơ chế hữu hiệu để bảo vệ quyền lợi này. Một mô hình pháp lý nhận diện “giọng nói” như một dạng tài sản nhân thân hoặc quyền liên quan đặc thù sẽ tạo nền tảng quan trọng cho việc xử lý hành vi giả giọng bằng công nghệ.
Song song với việc hoàn thiện các quy phạm nội dung, cơ chế thực thi pháp luật cần được củng cố vững chắc hơn để ứng phó với tính chất lan truyền nhanh của nội dung AI trên môi trường số. Một trong những biện pháp cần thiết là xây dựng cơ chế “thông báo - gỡ bỏ” (notice-and-takedown) mang tính bắt buộc đối với các nền tảng lớn, với tiêu chuẩn phản ứng nhanh và rõ trách nhiệm trong việc xử lý nội dung vi phạm quyền tác giả, quyền liên quan. Việc gỡ bỏ kịp thời các bản nhạc AI xâm phạm sẽ giúp hạn chế thiệt hại, bảo vệ tốt hơn quyền lợi của tác giả, người biểu diễn và nhà sản xuất bản ghi.
Bên cạnh đó, cần tăng cường năng lực của cơ quan quản lý và lực lượng thanh tra chuyên ngành về sở hữu trí tuệ trong việc phát hiện, giám sát và xử lý hành vi vi phạm liên quan đến âm nhạc AI. Công nghệ nhận diện âm thanh, phân tích dữ liệu và đối chiếu bản ghi có thể được tích hợp vào hoạt động kiểm tra nhằm xác định mức độ tương đồng thực chất giữa bản ghi AI và bản gốc, phương pháp có thể hỗ trợ hiệu quả cho việc chứng minh hành vi xâm phạm.
Một cơ chế khác cần được xem xét là yêu cầu minh bạch hóa dữ liệu huấn luyện của các hệ thống AI âm nhạc. Nếu hệ thống AI được huấn luyện bằng bộ dữ liệu có bản quyền mà không xin phép, chủ thể quyền cần có quyền yêu cầu cung cấp thông tin và yêu cầu bồi thường khi chứng minh được thiệt hại. Quy định này sẽ tạo ra sức ép pháp lý buộc các nhà phát triển AI phải tôn trọng quyền sở hữu trí tuệ từ giai đoạn xây dựng mô hình.
Ngoài ra, việc đẩy mạnh vai trò của các tổ chức đại diện tập thể quyền tác giả và quyền liên quan cũng là một hướng đi quan trọng. Các tổ chức này có thể đứng ra thương lượng với nền tảng số về cơ chế cấp phép, chia sẻ doanh thu hoặc xử lý vi phạm; đồng thời tạo ra kênh liên kết hiệu quả giữa nghệ sĩ, nhà sản xuất và cơ quan quản lý.
Như vậy, một chiến lược toàn diện để bảo vệ quyền tác giả và quyền liên quan trong thời đại AI không chỉ dựa vào sửa đổi quy phạm, mà còn phải bảo đảm năng lực thực thi đủ mạnh, phương thức xử lý linh hoạt và cơ chế phối hợp giữa nhà nước - nền tảng - chủ thể quyền. Chỉ khi đó, quyền và lợi ích hợp pháp của nghệ sĩ và các chủ thể liên quan mới được bảo vệ một cách thực chất trong môi trường số đang thay đổi nhanh chóng.
Kết luận
Sự xuất hiện của âm nhạc do AI tạo sinh đang làm thay đổi đáng kể cách thức sáng tác và khai thác âm nhạc, đồng thời đặt ra nhiều thách thức đối với quyền tác giả và quyền liên quan. Trong bối cảnh giọng hát, bản phối hay dấu ấn biểu diễn có thể bị mô phỏng dễ dàng bằng thuật toán, các khái niệm pháp lý truyền thống về “tác giả”, “tác phẩm” hay “biểu diễn” bộc lộ nhiều hạn chế và cần được xem xét lại cho phù hợp với thực tiễn mới. Để bảo vệ quyền và lợi ích của tác giả, người biểu diễn và nhà sản xuất bản ghi, pháp luật cần được hoàn thiện theo hướng làm rõ tiêu chí xác định tác phẩm có sự tham gia của AI, cơ chế bảo vệ giọng nói và bản ghi bị mô phỏng, cũng như quy định về sử dụng dữ liệu có bản quyền cho mục đích huấn luyện mô hình. Bên cạnh đó, việc tăng cường thực thi - đặc biệt là trách nhiệm của nền tảng số trong việc phát hiện và gỡ bỏ nội dung vi phạm - là điều kiện cần thiết để các quy định hiện hành phát huy hiệu quả.
Âm nhạc do AI tạo sinh đang thách thức nhiều tiền đề cơ bản của pháp luật sở hữu trí tuệ hiện hành. Ở bình diện quyền tác giả, yêu cầu “tác giả là người trực tiếp sáng tạo” khiến phần lớn sản phẩm thuần AI không được bảo hộ, đồng thời làm nảy sinh vùng xám đối với các trường hợp đồng sáng tạo giữa con người và AI. Về quyền liên quan, khả năng mô phỏng giọng hát, phong cách biểu diễn và bản phối bằng thuật toán cho thấy giọng hát và dấu ấn nghề nghiệp của nghệ sĩ có thể bị khai thác mà pháp luật chưa có cơ chế bảo vệ tương xứng. Cùng với đó là hàng loạt vấn đề phát sinh từ việc khai thác nhạc AI trong thực tiễn biểu diễn, sử dụng dữ liệu có bản quyền để huấn luyện mô hình và trách nhiệm của nền tảng số, cho thấy khung pháp lý hiện hành chưa theo kịp thực tiễn công nghệ.
Trong bối cảnh đó, việc hoàn thiện pháp luật không thể dừng ở việc lấp chỗ trống mang tính kỹ thuật, mà cần tiếp cận theo hướng tái khẳng định và cập nhật các nguyên tắc nền tảng của quyền tác giả và quyền liên quan trong môi trường số: làm rõ tiêu chí bảo hộ đối với tác phẩm có sự tham gia của AI, tăng cường bảo vệ giọng nói, bản ghi và bản phối, quy định minh bạch hơn về sử dụng dữ liệu có bản quyền cho mục đích huấn luyện và củng cố cơ chế thực thi trên nền tảng số. Đó là những bước đi cần thiết để bảo đảm quyền và lợi ích chính đáng của tác giả, người biểu diễn và các chủ thể quyền liên quan, đồng thời tạo dựng môi trường pháp lý an toàn cho đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực âm nhạc ở Việt Nam.
[1] Quỳnh Tâm và Bích Phương, “Say một đời vì em” thành hiện tượng lạ: Nhạc AI xâm chiếm hàng quán Việt, Báo điện tử Dân Trí, số ngày 11/10/2025, https://dantri.com.vn/giai-tri/say-mot-doi-vi-em-thanh-hien-tuong-la-nhac-ai-xam-chiem-hang-quan-viet-20251010065056349.htm?utm_source=chatgpt.com
[2] Phong Anh, Nhạc AI xâm chiếm mạng xã hội: Cuộc chiến giữa cảm xúc thật và công nghệ, Báo Công an Nhân dân, số ngày 19/11/2025, https://cand.com.vn/Kinh-te-Van-hoa-The-Thao/nhac-ai-xam-chiem-mang-xa-hoi-cuoc-chien-giua-cam-xuc-that-va-cong-nghe-i788506/?utm_source=chatgpt.com
[3] Quỳnh Anh, Làn sóng nhạc AI lộ rõ những lỗ hổng bản quyền, Báo Lao Động, Ngày 03/12/2025, https://laodong.vn/van-hoa-giai-tri/lan-song-nhac-ai-lo-ro-nhung-lo-hong-ban-quyen-1619404.ldo
[4] Quyền của nhà sản xuất bản ghi âm ghi hình, Điều 30 Luật Sở hữu trí tuệ
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Quốc hội, Luật Sở hữu trí tuệ năm 2005 (sửa đổi, bổ sung năm các năm 2009, 2019 và 2022)
2. Quốc hội, Bộ luật Dân sự năm 2015
3. Công ước Berne về bảo hộ các tác phẩm văn học và nghệ thuật (1886, sửa đổi 1971), Việt Nam gia nhập năm 2004.
4. Chí Hiếu, AI phát triển, các sản phẩm âm nhạc dễ bị sao chép, Báo Điện tử VTCNews số ngày 25/4/2025, https://vtcnews.vn/ai-phat-trien-cac-san-pham-am-nhac-de-dang-bi-sao-chep-ar939804.html
5. Quỳnh Tâm và Bích Phương, “Say một đời vì em” thành hiện tượng lạ: Nhạc AI xâm chiếm hàng quán Việt, Báo điện tử Dân Trí, số ngày 11/10/2025, https://dantri.com.vn/giai-tri/say-mot-doi-vi-em-thanh-hien-tuong-la-nhac-ai-xam-chiem-hang-quan-viet-20251010065056349.htm?utm_source=chatgpt.com
6. Phong Anh, Nhạc AI xâm chiếm mạng xã hội: Cuộc chiến giữa cảm xúc thật và công nghệ, Báo Công an Nhân dân, số ngày 19/11/2025, https://cand.com.vn/Kinh-te-Van-hoa-The-Thao/nhac-ai-xam-chiem-mang-xa-hoi-cuoc-chien-giua-cam-xuc-that-va-cong-nghe-i788506/?utm_source=chatgpt.com
7. Quỳnh Anh, Làn sóng nhạc AI lộ rõ những lỗ hổng bản quyền, Báo Lao Động, Ngày 03/12/2025, https://laodong.vn/van-hoa-giai-tri/lan-song-nhac-ai-lo-ro-nhung-lo-hong-ban-quyen-1619404.ldo
8. Đào Nguyên, Giải mã cơn sốt nhạc AI, Báo Tiền Phong, số ngày 25/10/2025, https://tienphong.vn/giai-ma-con-sot-nhac-ai-post1790147.tpo
Thạc sĩ VŨ CHI MAI
Trường Đại học Văn hoá TP. HCM
