Áp dụng án lệ ở Liên bang Nga

1. Những quy định cơ bản của pháp luật về công tác xét xử ở Liên bang Nga

Điều 10 của Hiến pháp năm 1993 quy định: "Quyền lực nhà nước Liên bang Nga được thực thi trên cơ sở phân chia thành quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Các cơ quan lập pháp, hành pháp, tư pháp độc lập với nhau". Và khoản 1, Điều 120 quy định: "Thẩm phán độc lập và chỉ tuân theo Hiến pháp và pháp luật liên bang".

Điều 5 Luật Hiến pháp về hệ thống Tòa án Liên bang Nga quy định: "Các Tòa án thực hiện quyền xét xử một cách tự chủ, không phụ thuộc vào ý chí của ai, chỉ tuân thủ Hiến pháp Liên bang Nga và luật pháp".

Điều 15 Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) và Điều 12 Bộ luật Tố tụng dân sự (BLTTDS) đều quy định việc xét xử được tiến hành theo nguyên tắc tranh tụng giữa các bên. 

Điều 11 BLTTDS còn quy định rõ những văn bản quy phạm pháp luật được áp dụng khi giải quyết vụ án dân sự: Hiến pháp Liên bang Nga, Hiệp định quốc tế của Liên bang Nga, Luật Hiến pháp liên bang, luật liên bang, văn bản quy phạm pháp luật của Tổng thống Liên bang Nga, văn bản quy phạm pháp luật của Chính phủ Nga, văn bản quy phạm pháp luật của cơ quan chính quyền Nhà nước liên bang, Hiến pháp, luật và những văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan chính quyền nhà nước của chủ thể Liên bang Nga, văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan tự quản địa phương. Khi giải quyết vụ án dân sự, Tòa án có thể áp dụng tập quán thương mại trong những trường hợp văn bản quy phạm pháp luật quy định.

Như vậy, án lệ hoàn toàn không được pháp luật quy định là một nguồn luật được áp dụng khi xét xử.

2. Những nhân tố thúc đẩy việc áp dụng án lệ

Mặc dù pháp luật không quy định về việc áp dụng án lệ, nhưng có thể thấy những nhân tố cơ bản sau đây đã thúc đẩy việc áp dụng án lệ ở Liên bang Nga:

Vai trò của Tòa án Hiến pháp: Với chức năng giám sát Hiến pháp, theo yêu cầu của các Tòa án thẩm quyền chung, Tòa án Hiến pháp giải thích các quy định của các điều luật (đạo luật) được áp dụng trong các vụ án cụ thể. Bản án của Tòa án Hiến pháp có hiệu lực ngay sau khi tuyên, không thể bị kháng cáo. Điều này cho thấy Tòa án Hiến pháp có vai trò rất quan trọng trong việc giải thích pháp luật thông qua hoạt động xét xử. Phán quyết của Tòa án Hiến pháp được công bố công khai ngay tại phiên tòa, sau đó được gửi cho các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan và được công bố trên Công báo và Tạp chí của Tòa án Hiến pháp. Các phán quyết này tạo nên nội dung chính của một đạo luật có tính chất ràng buộc mà các Tòa án khác bắt buộc phải tuân theo. Như vậy, các phán quyết của Tòa án Hiến pháp có tính chất quy phạm pháp luật và vì vậy có ý nghĩa tạo thành tiền lệ pháp (án lệ).

Tòa án tối cao Liên bang Nga cũng tích cực ủng hộ việc áp dụng án lệ, ông Anton Ivanop, nguyên Chánh án Tòa án kinh tế tối cao (Tòa án này đã sáp nhập vào Tòa án Tối cao ngày 06/02/2014) là một trong những người ủng hộ mạnh mẽ việc áp dụng án lệ: "Công việc của hệ thống pháp lý là phải tiên liệu được… chúng ta cần phải nghiên cứu tích cực hơn nữa các thông lệ tư pháp ở tất cả các cấp độ và quan tâm chú ý đặc biệt đến việc phân tích nó và tổng hợp được những quy luật chung từ đó. Chúng ta cần phải biến việc điều tra những thành kiến thành một thông lệ, xem xét các vụ án khác để tìm ra câu trả lời mà không có nó thì vụ án hiện tại không thể giải quyết được. Và điều quan trọng nhất là, cần phải công nhận các quyết định của Tòa án cấp trên như là tiền lệ pháp".

Điều 390 BLTTDS Liên bang Nga quy định một trong những căn cứ Tòa án cấp giám đốc thẩm hủy hoặc sửa đổi bản án của Tòa án cấp dưới là bản án bị kháng nghị có sai sót trong việc giải thích pháp luật nội dung. Giải thích pháp luật tại bản án giám đốc thẩm của Tòa án cấp trên có hiệu lực bắt buộc đối với Tòa án cấp dưới khi xét xử lại vụ án. Điều 409 BLTTHS quy định một trong những căn cứ cấp giám đốc thẩm hủy bỏ hoặc sửa đổi quyết định của tòa án đã có hiệu lực là bản án không công bằng. Do đó, các Thẩm phán Tòa án cấp dưới luôn quan tâm tìm hiểu, nghiên cứu các bản án của Tòa án cấp trên để xác định thông lệ xét xử đã được xác lập nhằm bảo đảm bản án của họ không bị hủy bỏ hoặc sửa đổi.

Các luật sư, các bên đương sự cũng ngày càng chú trọng tìm hiểu các bản án của tòa án để phân tích, viện dẫn trong những vụ việc của họ. Đòi hỏi Thẩm phán phải chú ý đến những lập luận về vụ án của họ.

Một nhân tố khác là giới truyền thông trong nước và quốc tế ngày càng chú ý đến các quyết định xét xử của tòa án. Điều này làm cho các Thẩm phán hiểu rằng việc xét xử của họ cần phải nhất quán, giúp mọi người có thể dự đoán được, Tòa án cần phải phục vụ tốt nhất cho lợi ích công cộng.

Với những nhân tố như vậy, việc áp dụng án lệ ở Liên bang Nga được thực hiện như là một điều tự nhiên, không cần phải có tuyên bố rằng bản án nào là án lệ.

Tài liệu tham khảo:

1. Án lệ pháp và án lệ ở Liên bang Nga, Báo cáo của chương trình đối tác tư pháp (JPP) thực hiện tháng 11/2011;

2. Báo cáo về Liên bang Nga (Nghiên cứu tổ chức và hoạt động của hệ thống tư pháp ở năm nước chọn lọc: Trung quốc, Indonesia, Nhật Bản, Cộng hòa Hàn Quốc và Liên bang Nga) do Đại học SYDNEY thực hiện cho Chương trình phát triển của Liên hợp quốc, Việt Nam.

3. Hiến pháp Liên bang Nga 1993 và Luật ngày 06/02/2014 sửa đổi bổ sung Hiến pháp (quy định về việc sáp nhập hệ thống Tòa án kinh tế vào hệ thống Tòa án thẩm quyền chung);

4. Bộ luật Tố tụng dân sự Liên bang Nga năm 2003;

5. Bộ luật Tố tụng hình sự Liên bang Nga năm 2001 (sửa đổi bổ sung 2010).

NGÔ CƯỜNG