Bàn về chế định quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt và thực tiễn áp dụng

(LSVN) - Chế định "quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt" là một điểm nổi bật trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam, thể hiện tính nhân văn và nhân đạo trong việc xử lý tội phạm. Quy định này cho phép Tòa án áp dụng một mức hình phạt nhẹ hơn so với mức tối thiểu quy định trong khung hình phạt, nhằm tạo điều kiện cho người phạm tội có cơ hội nhận thức được sai lầm và cải tạo.

Ảnh minh hoạ.

Trong quá trình xét xử vụ án, trường hợp người phạm tội, bị cáo có nhiều tình tiết giảm nhẹ, nếu Tòa án tuyên cho họ một hình phạt bằng mức thấp nhất của khung hình phạt thì hình phạt đó vẫn còn quá nghiêm khắc do đó luật cho phép Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt hoặc chuyển sang một hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn.

Theo quy định của Điều 54 Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015, trường hợp trên được gọi là quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng.

Điều 54 BLHS quy định về quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt như sau:

1. Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng nhưng phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật khi người phạm tội có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 Điều 51 của Bộ luật này.

Theo khoản 1 Điều 54 BLHS quy định về điều kiện để áp dụng chế định giảm nhẹ hình phạt, yêu cầu bị cáo phải có ít nhất hai tình tiết giảm nhẹ được quy định tại khoản 1 Điều 51 BLHS. Những tình tiết giảm nhẹ này được xem là các tình tiết phổ biến và có cơ sở pháp lý rõ ràng, được quy định trực tiếp trong luật. Tòa án có thể quyết định hình phạt như sau: Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng mà điều luật đã quy dịnh nhưng phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật. Để được áp dụng quy định này thì điều luật có từ hai khung hình phạt trở lên và người phạm tội bị truy cứu trách nhiệm hình sự không phải theo khung hình phạt nhẹ nhất.

2. Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng nhưng không bắt buộc phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật đối với người phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò không đáng kể.

Theo khoản 2 Điều 54, điều kiện để áp dụng chế định này là bị cáo phải thỏa mãn tình tiết “phạm tội lần đầu là người giúp sức trong vụ án đồng phạm nhưng có vai trò không đáng kể” thì Tòa án có thể quyết định một hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt được áp dụng nhưng không bắt buộc phải trong khung hình phạt liền kề nhẹ hơn của điều luật. Trường hợp này, Tòa án có thể áp dụng khung hình phạt khác nhẹ hơn mà không bắt buộc phải chuyển xuống khung hình phạt nhẹ hơn liền kề.

3. Trong trường hợp có đủ các điều kiện quy định tại khoản 1 hoặc khoản 2 Điều này nhưng điều luật chỉ có một khung hình phạt hoặc khung hình phạt đó là khung hình phạt nhẹ nhất, thì Tòa án có thể quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt hoặc chuyển sang một hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn. Lý do của việc giảm nhẹ phải được ghi rõ trong bản án.

Bị cáo thỏa mãn các điều kiện quy định tại khoản 1 hoặc khoản 2 Điều 54 BLHS và điều luật được áp dụng chỉ có một khung hình phạt hoặc khung hình phạt đó là khung hình phạt nhẹ nhất của điều luật. Tòa án có thể quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hay chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn. Khoản 3 Điều 54 không nói rõ là chỉ trong trường hợp không thể quyết định hình phạt dưới mức tối thiểu của khung cho bị cáo thì sẽ chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn. Chính vì vậy, việc quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hay chuyến sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn đều phụ thuộc vào nhận định của Tòa án.

Trên thực tế, trong quá trình áp dụng pháp luật về quyết định hình phạt dưới mức thấp nhất của khung hình phạt còn có các quan điểm khác nhau:

- Quan điểm thứ nhất cho rằng: Khi chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn thì phải chuyển sang loại hình phạt nhẹ hơn liền kề theo quy định tại khoản 1 Điều 32 BLHS.

- Quan điểm thứ hai cho rằng: Khi quyết định chuyển sang hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn, Tòa án có thể chọn hình phạt bất kỳ miễn là hình phạt đó phải nhẹ hơn (trừ trục xuất chỉ áp dụng với người nước ngoài).

Tác giả nhất trí với quan điểm thứ hai bởi, nếu trong trường hợp bị cáo có nhiều hơn 02 tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 điều 52 BLHS hoặc bị cáo có 02 tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 1 điều 54 và 01 tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 2 điều 54 BLHS thì mức độ nguy hiểm đối với xã hội của hành vi mà bị cáo thực hiện ít hơn nhiều so với trường hợp bị cáo phạm tội thông thường. Bên cạnh đó thì khoản 3 điều 54 BLHS cũng không quy định rõ Tòa án có thể chuyển sang một hình phạt khác thuộc loại nhẹ hơn và không bắt buộc phải là hình phạt nhẹ hơn liền kề. Do đó, Tòa án có thể đánh giá, lựa chọn một hình phạt khác nhẹ hơn khung hình phạt ban đầu, tương xứng với mức độ, tính chất nguy hiểm của hành vi phạm tội mà bị cáo thực hiện không cần nhất thiết phải lựa chọn hình phạt nhẹ hơn liền kề.

Việc Tòa án xem xét, đánh giá khi áp dụng quy định cần phải thận trọng, cân nhắc kỹ lưỡng các tình tiết có trong vụ án, các yếu tố quyết định đến việc quyết định hình phạt và khả năng thi hành án của bị cáo.

PHẠM CAO SƠN

Tòa án quân sự khu vực Quân chủng Hải quân