Trong bối cảnh đô thị hóa nhanh chóng và tình trạng giá nhà ngày càng tăng cao, NƠXH đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện chất lượng sống cho những người có thu nhập thấp và nhóm yếu thế trong xã hội. Các chính sách nhà ở xã hội đã được triển khai tại nhiều quốc gia nhằm đảm bảo rằng mọi công dân đều có cơ hội sở hữu hoặc thuê nhà với mức giá hợp lý. Tuy nhiên, một vấn đề lớn được đặt ra là làm thế nào để đảm bảo rằng những người thực sự đủ điều kiện mới có thể tiếp cận chính sách này.
Ảnh minh hoạ.
Minh bạch là một trong những yếu tố quan trọng nhất để đảm bảo tính công bằng trong việc xét duyệt NƠXH. Tuy nhiên, trong thực tế, đã có nhiều trường hợp gian lận, trục lợi từ chính sách này. Một số đối tượng không đủ điều kiện vẫn có thể mua hoặc thuê NƠXH nhờ vào các mối quan hệ cá nhân hoặc hành vi tham nhũng trong quá trình xét duyệt. Theo một báo cáo của Transparency International, tình trạng thiếu minh bạch trong chính sách nhà ở xã hội đã dẫn đến thất thoát hàng triệu đô la mỗi năm tại nhiều quốc gia đang phát triển [1].
Việc công khai danh sách người được mua NƠXH được xem là một giải pháp tiềm năng để giải quyết vấn đề này. Khi danh sách được công bố rộng rãi, người dân có thể giám sát, phát hiện các trường hợp bất hợp lý và yêu cầu cơ quan chức năng kiểm tra lại quá trình xét duyệt. Điều này có thể giúp giảm nguy cơ tham nhũng và gian lận trong hệ thống.
Bên cạnh lợi ích về minh bạch, việc công khai danh sách cũng đặt ra những lo ngại về quyền riêng tư của người mua NƠXH. Các thông tin như họ tên, địa chỉ, thu nhập có thể bị lợi dụng cho các mục đích không chính đáng, chẳng hạn như lừa đảo tài chính, quấy rối hoặc tạo áp lực xã hội lên những người thụ hưởng. Một nghiên cứu của Ủy ban Bảo vệ Dữ liệu Châu Âu (EDPB) cho thấy rằng việc công khai thông tin cá nhân mà không có sự bảo vệ phù hợp có thể vi phạm quyền riêng tư và làm tăng nguy cơ lạm dụng dữ liệu cá nhân [2].
Ngoài ra, trong một số trường hợp, việc công khai danh sách có thể gây ra tâm lý kỳ thị trong xã hội. Những người được hưởng NƠXH có thể bị nhìn nhận theo hướng tiêu cực, dẫn đến những ảnh hưởng không mong muốn về mặt tâm lý và xã hội. Một nghiên cứu của Harvard Business Review đã chỉ ra rằng việc công khai các chương trình trợ cấp xã hội có thể làm gia tăng sự phân biệt đối xử và làm giảm động lực phấn đấu của người thụ hưởng [3].
Từ những phân tích trên, bài viết này sẽ xem xét sâu hơn về lợi ích và rủi ro của việc công khai danh sách người được mua NƠXH, đồng thời đề xuất các giải pháp dung hòa giữa tính minh bạch và quyền riêng tư, nhằm đảm bảo rằng chính sách NƠXH thực sự phục vụ đúng đối tượng mà không gây ra các tác động tiêu cực ngoài mong muốn.
Lợi ích của việc công khai danh sách
Tăng cường tính minh bạch và công bằng
Việc công khai danh sách người được mua NƠXH giúp nâng cao tính minh bạch trong công tác quản lý nhà nước, tạo điều kiện để người dân giám sát quá trình xét duyệt. Điều này giúp giảm thiểu nguy cơ tiêu cực như tham nhũng, lợi ích nhóm và gian lận trong xét duyệt hồ sơ. Theo nghiên cứu của Transparency International, việc công khai thông tin trong các chính sách an sinh xã hội có thể làm giảm đáng kể nguy cơ lạm dụng quyền lực và tăng cường sự giám sát từ cộng đồng [1].
Hơn nữa, công khai danh sách sẽ buộc các cơ quan quản lý phải nâng cao trách nhiệm giải trình. Khi thông tin về người thụ hưởng được đưa ra trước công luận, các đơn vị có thẩm quyền phải làm việc chặt chẽ hơn để đảm bảo các quyết định cấp NƠXH là hợp lý, đúng quy định pháp luật và phù hợp với điều kiện thực tế của người dân [2]. Việc này giúp củng cố lòng tin của nhân dân vào bộ máy quản lý nhà nước.
Việc công khai danh sách người mua nhà ở xã hội là một biện pháp quan trọng nhằm đảm bảo tính minh bạch và ngăn chặn việc lợi dụng chính sách. Thực tế đã ghi nhận những trường hợp không đủ điều kiện nhưng vẫn tham gia mua nhà ở xã hội, làm mất cơ hội của những người thực sự cần. Chẳng hạn, tại dự án Nhà ở xã hội NHS Trung Văn ở Hà Nội, đã phát hiện 7 trường hợp sở hữu nhà đất vượt quá 10 m²/người nhưng vẫn tham gia bốc thăm mua nhà ở xã hội.
Việc công khai thông tin người mua nhà ở xã hội không chỉ giúp tăng cường giám sát từ cộng đồng mà còn đảm bảo sự công bằng trong việc phân phối nhà ở cho những người thực sự có nhu cầu.
Tại Nghị định số 94/2024/NĐ-CP ban hành ngày 24/7/2024, Chính phủ quy định rằng thông tin về các cá nhân đã mua, thuê hoặc thuê mua nhà ở xã hội trên phạm vi toàn quốc sẽ được lưu trữ trong cơ sở dữ liệu nhà ở quốc gia. UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương có trách nhiệm báo cáo hàng quý cho Bộ Xây dựng về những cá nhân này và công bố danh sách hàng năm nhằm ngăn chặn việc lợi dụng chính sách.
Việc công khai thông tin này nhằm đảm bảo tính minh bạch và ngăn chặn tình trạng trục lợi, như việc một số cá nhân đã sở hữu nhà ở nhưng vẫn tham gia mua nhà ở xã hội, làm mất cơ hội của những người thực sự cần. Tuy nhiên, việc công khai thông tin cá nhân cũng đặt ra câu hỏi về quyền riêng tư. Hiện tại, chưa có thông tin cụ thể về cách thức công khai và phạm vi chi tiết của các thông tin được công bố. Việc này đòi hỏi cân nhắc kỹ lưỡng giữa mục tiêu minh bạch và bảo vệ quyền riêng tư của cá nhân.
Xây dựng niềm tin của người dân
Minh bạch thông tin giúp tạo dựng niềm tin của cộng đồng vào chính sách nhà ở của Nhà nước, hạn chế tình trạng hoài nghi về việc xét duyệt thiếu công bằng. Một nghiên cứu của World Bank chỉ ra rằng sự minh bạch trong các chính sách xã hội giúp tăng mức độ hài lòng của người dân đối với chính quyền và hạn chế tâm lý hoài nghi về tham nhũng [3].
Bên cạnh đó, khi danh sách người thụ hưởng được công khai, người dân có thể phản ánh nếu phát hiện bất thường, tạo điều kiện để chính quyền tiếp nhận ý kiến phản hồi và cải thiện cơ chế thực thi chính sách. Điều này không chỉ giúp đảm bảo sự công bằng mà còn góp phần nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước trong lĩnh vực nhà ở xã hội [4].
Giúp cơ quan quản lý dễ dàng rà soát sai sót
Việc công khai danh sách cũng là một công cụ hỗ trợ đắc lực cho các cơ quan chức năng trong công tác kiểm tra, rà soát sai phạm. Khi danh sách được công khai, người dân có thể phát hiện và tố giác các trường hợp không đủ điều kiện nhưng vẫn được xét duyệt, từ đó giúp cơ quan quản lý có cơ sở để kiểm tra và xử lý sai phạm. Nhiều quốc gia đã áp dụng chính sách công khai danh sách người nhận hỗ trợ nhà ở và ghi nhận hiệu quả đáng kể trong việc giảm gian lận và tăng hiệu quả quản lý [5].
Công khai danh sách cũng góp phần chuẩn hóa quy trình xét duyệt, giúp loại bỏ các tiêu cực trong việc cấp NƠXH. Khi có sự giám sát từ cộng đồng, cán bộ xét duyệt sẽ phải tuân thủ chặt chẽ quy định, tránh tình trạng ưu ái sai đối tượng hoặc bỏ sót những người thực sự cần hỗ trợ. Điều này giúp nâng cao hiệu quả và tính công bằng của chính sách nhà ở xã hội, tạo tiền đề để các chương trình hỗ trợ nhà ở trong tương lai được thực hiện minh bạch và hiệu quả hơn.
Rủi ro của việc công khai danh sách
Ảnh hưởng đến quyền riêng tư
Việc công khai danh sách người được mua NƠXH đồng nghĩa với việc tiết lộ thông tin cá nhân của họ, bao gồm họ tên, địa chỉ và các thông tin liên quan đến điều kiện thu nhập. Điều này có thể dẫn đến nguy cơ lạm dụng thông tin cá nhân, gây ảnh hưởng đến đời sống của những người được xét duyệt. Theo nghiên cứu của Ủy ban Bảo vệ Dữ liệu Châu Âu (EDPB), việc công khai dữ liệu cá nhân mà không có các biện pháp bảo vệ phù hợp có thể vi phạm quyền riêng tư và tạo điều kiện cho các hành vi lạm dụng thông tin cá nhân, bao gồm lừa đảo, đánh cắp danh tính và xâm phạm đời tư [6].
Bên cạnh đó, trong bối cảnh công nghệ thông tin phát triển, dữ liệu cá nhân dễ dàng bị thu thập, phân tích và sử dụng trái phép cho nhiều mục đích khác nhau. Việc công khai danh sách người mua NƠXH có thể khiến họ trở thành mục tiêu của các tổ chức tiếp thị, công ty tài chính hoặc thậm chí là các nhóm tội phạm mạng, gây ra nhiều rủi ro không mong muốn.
Nguy cơ bị lợi dụng
Thông tin cá nhân khi bị công khai rộng rãi có thể bị lợi dụng cho những mục đích không chính đáng. Một số cá nhân hoặc tổ chức có thể sử dụng dữ liệu này để tiếp cận người mua NƠXH với ý đồ trục lợi, chẳng hạn như lừa đảo tài chính, dụ dỗ sang nhượng nhà trái quy định hoặc gây áp lực buộc họ bán lại suất mua nhà. Báo cáo của Liên Hợp Quốc về bảo vệ dữ liệu đã cảnh báo rằng việc lộ thông tin cá nhân có thể làm gia tăng các hành vi trục lợi từ các nhóm tội phạm tài chính và gây tổn hại trực tiếp đến các cá nhân bị ảnh hưởng [7].
Ngoài ra, việc danh sách người mua NƠXH được công khai có thể khiến thị trường nhà ở xã hội bị thao túng bởi những người có ý định đầu cơ. Một số trường hợp tại các quốc gia khác đã ghi nhận tình trạng người được cấp NƠXH bị ép buộc bán lại suất nhà với giá thấp hơn thực tế, dẫn đến mất công bằng trong chính sách hỗ trợ nhà ở [8].
Gây áp lực tâm lý cho người được xét duyệt
Việc bị công khai thông tin có thể tạo ra tâm lý e ngại cho những người được hưởng chính sách NƠXH. Một số cá nhân có thể không muốn công khai tình trạng tài chính hoặc hoàn cảnh cá nhân của mình vì lo ngại sự kỳ thị từ xã hội. Điều này có thể khiến họ do dự hoặc thậm chí từ chối tham gia vào các chính sách hỗ trợ nhà ở, dù họ thực sự có nhu cầu.
Một nghiên cứu của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đã chỉ ra rằng sự công khai thông tin về người nhận trợ cấp xã hội có thể dẫn đến tâm lý tự ti, giảm động lực hòa nhập cộng đồng và tạo ra các rào cản xã hội không cần thiết [9]. Điều này có thể làm suy giảm hiệu quả của chính sách nhà ở xã hội, khi một bộ phận người dân không dám tiếp cận hỗ trợ do lo sợ những tác động tiêu cực về mặt tâm lý và xã hội.
Giải pháp dung hòa giữa minh bạch và bảo mật thông tin cá nhân
Công khai thông tin có chọn lọc
Thay vì công khai toàn bộ danh sách người mua NƠXH với đầy đủ thông tin cá nhân, cơ quan quản lý có thể chỉ công khai những thông tin cần thiết để đảm bảo tính minh bạch nhưng không vi phạm quyền riêng tư. Chẳng hạn, danh sách có thể hiển thị mã số hồ sơ hoặc tên viết tắt thay vì công khai họ tên đầy đủ và địa chỉ cụ thể. Một số quốc gia như Đức và Canada đã áp dụng hình thức này để vừa đảm bảo minh bạch vừa bảo vệ thông tin cá nhân của người dân [10].
Thành lập cơ chế giám sát độc lập
Một hội đồng giám sát độc lập có thể được thành lập để kiểm tra và xác minh tính minh bạch của quá trình xét duyệt NƠXH. Hội đồng này có thể bao gồm đại diện của các cơ quan chính quyền, tổ chức xã hội, chuyên gia trong lĩnh vực nhà ở và cả đại diện từ phía người dân. Việc có một cơ chế giám sát độc lập giúp đảm bảo rằng mọi quyết định liên quan đến việc cấp NƠXH đều tuân thủ đúng quy trình và không có sự can thiệp từ các nhóm lợi ích [11].
Tăng cường ứng dụng công nghệ trong quản lý
Ứng dụng công nghệ số vào quản lý NƠXH có thể giúp tăng cường tính minh bạch mà không cần công khai danh tính cá nhân của người mua. Ví dụ, cơ quan quản lý có thể xây dựng một hệ thống trực tuyến cho phép người dân theo dõi tiến trình xét duyệt hồ sơ theo thời gian thực mà không cần biết danh tính cụ thể của từng cá nhân. Hệ thống này có thể hoạt động theo nguyên tắc ẩn danh nhưng vẫn đảm bảo sự giám sát của cộng đồng.
Các quốc gia như Singapore đã triển khai thành công các nền tảng công nghệ để giám sát chương trình nhà ở xã hội, giúp nâng cao hiệu quả quản lý và hạn chế các hành vi tiêu cực trong xét duyệt [12]. Mô hình này có thể là một giải pháp khả thi để Việt Nam áp dụng nhằm cân bằng giữa minh bạch và bảo vệ quyền riêng tư.
Tăng cường chế tài xử lý vi phạm
Bên cạnh các biện pháp trên, cần có các chế tài xử lý nghiêm khắc đối với những hành vi gian lận, trục lợi trong xét duyệt NƠXH. Các cá nhân hoặc tổ chức có hành vi lợi dụng chính sách để trục lợi phải chịu trách nhiệm trước pháp luật, đồng thời cơ quan quản lý cần chủ động rà soát, kiểm tra và xử lý các sai phạm để củng cố niềm tin của người dân vào chính sách này [13].
Việc công khai danh sách người được mua NƠXH có thể mang lại nhiều lợi ích trong việc đảm bảo tính minh bạch và phòng chống tiêu cực. Tuy nhiên, để cân bằng giữa tính minh bạch và bảo mật thông tin cá nhân, cần áp dụng các biện pháp công khai có chọn lọc, kết hợp với cơ chế giám sát độc lập và ứng dụng công nghệ trong quản lý. Chỉ khi các biện pháp này được triển khai đồng bộ, chính sách NƠXH mới thực sự đạt được mục tiêu hỗ trợ đúng đối tượng, đảm bảo công bằng xã hội và duy trì niềm tin của người dân vào hệ thống quản lý nhà nước.
Tài liệu tham khảo
1. Transparency International, 2020. Tham nhũng và chính sách nhà ở xã hội.
2. EDPB, 2022. Bảo vệ dữ liệu trong các chương trình nhà ở xã hội.
3. Harvard Business Review, 2021. Tác động tâm lý của việc công khai trợ cấp xã hội.
4. World Bank, 2021. Niềm tin công chúng và tính minh bạch trong chính sách xã hội.
5. European Commission, 2021. Các thực tiễn tốt nhất trong phân bổ nhà ở xã hội.
6. United Nations, 2020. Tội phạm tài chính và rò rỉ dữ liệu.
7. OECD, 2019. Tính minh bạch của chính phủ trong lĩnh vực nhà ở.
8. UN-Habitat, 2020. Quyền nhà ở và việc công khai thông tin.
9. OECD, 2019. Tác động của chính sách minh bạch đối với phúc lợi xã hội.
10. European Commission, 2021. Chính sách bảo vệ dữ liệu trong quản lý nhà ở.
11. UN-Habitat, 2020. Cơ chế giám sát độc lập trong chính sách nhà ở.
12. Singapore Housing Board, 2021. Ứng dụng công nghệ trong quản lý nhà ở xã hội.
13. Chính phủ, 2024. Nghị định số 94/2024/NĐ-CP ngày 24/7/2024 quy định chi tiết một số điều của Luật Kinh doanh bất động sản về xây dựng và quản lý hệ thống thông tin, cơ sở dữ liệu về nhà ở và thị trường bất động sản.
LÊ HÙNG
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
