Giải pháp nâng cao chất lượng hoạt động xét xử trực tuyến

Ảnh minh họa. 

Xét xử trực tiếp trong các hoạt động tố tụng là hoạt động chính, chủ yếu từ nhiều năm nay, hay còn gọi là phiên tòa xét xử theo hình thức truyền thống. Hoạt động xét xử trực tiếp đòi hỏi những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng phải có mặt tại phiên tòa. Vấn đề bảo đảm an ninh trật tự tại phiên tòa được thực hiện bằng lực lượng cảnh sát hỗ trợ tư pháp. Phiên tòa trực tiếp khiến việc xét xử được thực hiện trực quan, thời gian không bị kéo dài, thẩm phán có thể chủ động tốt hơn trong việc điều hành phiên tòa. Phiên tòa trực tiếp cũng không đòi hỏi hệ thống hạ tầng kỹ thuật, các trang thiết bị như phiên tòa trực tuyến. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của khoa học, công nghệ và ảnh hưởng của tình hình dịch bệnh covid-19 đòi hỏi hoạt động xét xử phải đa dạng, linh hoạt để phù hợp với tình hình mới.

Xét xử trực tuyến - xu hướng tất yếu của xã hội

Dù là theo các hệ thống pháp luật khác nhau, sử dụng các mô hình tố tụng khác nhau, nhưng hầu hết các quốc gia đều vận dụng hình thức tố tụng là xét xử trực tiếp. Tuy nhiên, cùng với sự phát triển của xã hội thì việc vận dụng các thiết bị điện tử, sử dụng mạng intenet trong hoạt động tố tụng được diễn ra phổ biến và thường xuyên hơn. Đến nay, phần lớn các quốc gia đều trang bị các phương tiện làm việc cho Tòa án và các cơ quan tố tụng bao gồm máy tính có kết nối internet, cán bộ Tòa án cũng được trang bị và tự trang bị cho mình nhiều thiết bị thông minh, có kết nối internet, có thể hoạt động trực tuyến; hệ thống đường truyền của các thiết bị điện tử trong hệ thống tòa án được trang bị khá đầy đủ; hệ thống camera được sử dụng phổ biến tại phòng xét xử và trụ sở Tòa án; khả năng sử dụng các phương tiện kỹ thuật hiện đại của những người tiến hành tố tụng và những người tham gia tố tụng ngày càng tốt hơn; mạng internet giờ đã phủ khắp toàn cầu với khả năng kết nối nhanh, liên tục… Bởi vậy, ở các nước phát triển thì việc ứng dụng công nghệ thông tin, khoa học kỹ thuật trong hoạt động tư pháp nói chung, trong xét xử nói riêng trở nên thông dụng và ngày càng phổ biến. Nhiều quốc gia đã áp dụng hình thức xét xử trực tuyến hoặc bán trực tuyến trong các vụ án hình sự, dân sự, hành chính, kinh doanh thương mại. Theo đó, khi xét xử thì Tòa án và các đương sự sử dụng đường truyền riêng có kết nối intenet mà không cần phải trực tiếp có mặt tại phòng xét xử. Ngoài ra, có những phiên tòa bán trực tiếp, có đương sự có mặt, có đương sự có thể kết nối trực tuyến qua intenet trong những điều kiện đặc biệt.

Những năm gần đây, nhiều quốc gia đã ứng dụng rộng rãi công nghệ thông tin vào hoạt động xét xử, trong đó hệ thống pháp luật ứng dụng mô hình tố tụng tranh tụng sử dụng phổ biến chứng cứ điện tử, phương tiện điện tử, mã hóa dữ liệu và sử dụng mạng internet trong quá trình thực hiện thủ tục tranh tụng. Từ đó, hoạt động xét xử trực tuyến hoàn toàn hoặc trực tuyến một phần cũng được vận dụng ngày càng nhiều ở các nước châu Âu và châu Mỹ.

Năm 2004, nước Áo đã áp dụng quy định cho phép tòa án nghe các bên, chuyên gia và người làm chứng trong tố tụng dân sự; bị cáo và người làm chứng trong tố tụng hình sự trình bày qua video thay vì phải đến trực tiếp phòng xét xử. Trong lĩnh vực tố tụng dân sự, việc tổ chức phiên tòa trực tuyến, qua video đã được quy định tại Điều 589 của Bộ luật Tố tụng dân sự Áo, ngoài ra cũng quy định trong Luật quản lý tòa án và Đạo luật phòng chống Covid-19. Ở Đức, ngay từ những năm 2000, khi công nghệ thông tin bắt đầu phát triển, mạng internet trở thành phương tiện kết nối hữu hiệu thì việc xét xử qua video đã được đưa ra áp dụng tại Đức. Các phiên xét xử video tại các tòa án đã được giới thiệu vào năm 1998 để bảo vệ nhân chứng trong các phiên tòa hình sự.

Ở Ý, trong những vụ án hình sự xét xử tội phạm có tổ chức, các băng nhóm mafia trong những năm 1990 gây ra những khó khăn, phức tạp cho Tòa án trong việc tổ chức phiên tòa xét xử trực tiếp, điều này đã ảnh hưởng đáng kể đến việc phát triển và sử dụng các phiên xử trực tuyến qua video tại các Tòa án. Các quy định pháp luật khác nhau cho phép xét xử trực tuyến qua video đã được sử dụng trong cơ quan tư pháp Ý trong hơn 20 năm. Bộ Tư pháp Ý cung cấp các hệ thống nghe nhìn an toàn phục vụ cho hoạt động của tòa án. Điều 147 Bộ luật Tố tụng hình sự Ý năm 1992 quy định “cộng tác viên”, các đặc vụ chìm và những người khác có thể phải đối mặt với nguy cơ gây áp lực hoặc nguy hiểm cho sự an toàn của họ và gia đình, do vậy họ có thể làm chứng thông qua công nghệ trực tuyến. Trong trường hợp này, thẩm phán sau khi cân nhắc mọi mặt có thể quyết định xét xử video mà không cần sự đồng ý của họ… Như vậy, có thể thấy phiên tòa trực tuyến đã được vận dụng, thực hiện tại nhiều nước châu Âu từ rất lâu, mức độ “trực tuyến” cũng khác nhau, tùy từng quốc gia và tùy từng vụ án, loại án cụ thể. Mức độ trực tuyến có thể chỉ với nhân chứng, với một bên đương sự, sử dụng video ghi hình sẵn để lấy ý kiến... và càng ngày, tính chất trực tuyến càng hoàn thiện, toàn diện hơn và có những phiên tòa hoàn toàn trực tuyến, theo hình thức kết nối trực tiếp qua internet giữa cơ quan xét xử với tất cả các bên có liên quan.

Cơ sở để xét xử trực tuyến tại Việt Nam

Sự phát triển nhanh chóng của đời sống kinh tế, xã hội, đặc biệt là phát triển mạnh mẽ về hạ tầng công nghệ thông tin khiến Việt Nam rất thuận lợi cho việc tổ chức phiên tòa trực tuyến. Từ năm 2020 tới nay, ảnh hưởng của dịch bệnh lại càng thúc đẩy Việt Nam nhanh chóng hoàn thiện cơ sở pháp lý để tổ chức phiên tòa trực tuyến.

Tính đến tháng 01/2021, dân số Việt Nam đạt mốc 97,8 triệu dân, với tỷ lệ dân thành thị là 37,7%. Trong đó, có khoảng 68,17 triệu người đang sử dụng internet (chiếm 70,3% dân số) thông qua các nền tảng, ứng dụng khác nhau, với thời lượng trung bình là 6 giờ 47 phút. Đây được xem là khoảng thời gian tương đối lớn được sử dụng trong 1 ngày. Như vậy, so với nhiều quốc gia trên thế giới thì với con số hơn 70% dân số sử dụng internet là một tỷ lệ rất cao. Cùng với việc sử dụng internet thì các thiết bị thông minh có kết nối internet như điện thoại thông minh, máy tính bảng, các thiết bị cầm tay khác cũng khiến việc sử dụng công nghệ của người Việt Nam tăng cao trong những năm gần đây. Năm 2021 mặc dù bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh Covid-19 nhưng cũng là năm chứng kiến sự gia tăng nhanh chóng của người dùng mạng xã hội tại Việt Nam với hơn 72 triệu người (chiếm 73,7% dân số), tăng 7 triệu người so với cùng kỳ năm 2020. Điều đáng chú ý là lứa tuổi sử dụng các thiết bị thông minh có kết nối internet ở Việt Nam rất đa dạng, không chỉ  những người trẻ tuổi mà những người lớn tuổi, lứa tuổi ngoài 50 tuổi cũng có tỷ lệ sử dụng internet rất cao, đây là điều kiện quan trọng để người dân Việt Nam có thể tham gia các hoạt động trực tuyến, trong đó có các hoạt động tố tụng, tham gia phiên tòa trực tuyến.

Những năm qua, kinh tế - xã hội Việt Nam đã có những bước phát triển vượt bậc, đời sống của nhân dân được nâng cao. Việc trang bị các phương tiện thông minh có kết nối internet để tham gia phiên tòa trực tuyến của người dân nhìn chung là hoàn toàn có thể thực hiện được.

Với các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Tổ chức tòa án và các văn bản pháp luật khác có liên quan thì mới chỉ thừa nhận chứng cứ điện tử và việc ứng dụng khoa học kỹ thuật vào hoạt động tố tụng mà chưa có quy định cụ thể về phiên tòa trực tuyến. Nguyên tắc trong tố tụng vẫn là xét xử trực tiếp, đương sự bắt buộc phải có mặt tại phiên tòa, quy định hoạt động xét xử diễn ra tại phòng xét xử dưới sự chủ trì của chủ tọa phiên tòa. Tuy nhiên, với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin, mức độ sử dụng internet ngày càng cao, do ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, thực tế tồn đọng, quá tải trong hoạt động xét xử trực tiếp đòi hỏi Việt Nam phải kịp thời sửa đổi bổ sung các văn bản pháp luật, tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động xét xử trực tuyến có thể diễn ra hợp pháp và hợp Hiến, đáp ứng những yêu cầu, đòi hỏi bức thiết trong giai đoạn hiện nay.

Ngày 12/11/2021, Quốc hội Việt Nam đã ban hành Nghị quyết số 33/2021/QH15 quy định về tổ chức phiên tòa trực tuyến. Nghị quyết này có hiệu lực kể từ ngày 01/01/2022, là cơ sở pháp lý quan trọng để Tòa án tổ chức phiên tòa trực tuyến. Theo đó, Tòa án nhân dân được tổ chức phiên tòa trực tuyến để xét xử sơ thẩm, xét xử phúc thẩm vụ án hình sự, dân sự, hành chính có tình tiết, tính chất đơn giản; tài liệu, chứng cứ trong hồ sơ vụ án rõ ràng, trừ các trường hợp: vụ án hình sự, dân sự, hành chính liên quan đến bí mật nhà nước; vụ án hình sự về một trong các tội xâm phạm an ninh quốc gia quy định tại Chương XIII của Bộ luật Hình sự; vụ án hình sự về một trong các tội phá hoại hòa bình, chống loài người và tội phạm chiến tranh quy định tại Chương XXVI của Bộ luật Hình sự.

Nghị quyết này cũng đưa ra khái niệm về “’phiên tòa trực tuyến”, theo đó, phiên tòa trực tuyến là phiên tòa được tổ chức tại phòng xử án, có sử dụng các thiết bị điện tử kết nối với nhau thông qua môi trường mạng, cho phép bị cáo, bị hại, đương sự, người tham gia tố tụng khác tham gia phiên tòa tại địa điểm ngoài phòng xử án do tòa án quyết định nhưng vẫn bảo đảm trực tiếp theo dõi đầy đủ hình ảnh, âm thanh và tham gia các trình tự, thủ tục tố tụng của phiên tòa bằng lời nói, hành vi tố tụng liên tục, công khai, vào cùng một thời điểm. Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến phải tuân thủ các quy định của pháp luật; bảo đảm an ninh, an toàn thông tin mạng và các điều kiện cơ sở vật chất, kỹ thuật; bảo đảm sự tôn nghiêm của phiên tòa.

Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến cũng được hướng dẫn tại Thông tư liên tịch 05/2021/TTLT-TANDTC-VKSNDTC-BCA-BQP-BTP ngày 15/12/2021 (Thông tư liên tịch 05/2021), Thông tư này có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/02/2022, trong đó, quy định phiên tòa trực tuyến sẽ được triển khai điểm cầu trung tâm là không gian tổ chức phiên tòa xét xử vụ án tại trụ sở Tòa án hoặc địa điểm do Tòa án lựa chọn, được tổ chức theo quy định tại Thông tư 01/2017/TT-TANDTC. Tại điểm cầu trung tâm có sự tham gia của những người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng theo quy định của pháp luật và bảo đảm các yêu cầu về trang thiết bị công nghệ hỗ trợ tổ chức phiên tòa trực tuyến. Điểm cầu thành phần là không gian tổ chức phiên tòa xét xử vụ án do Tòa án tổ chức hoặc chấp nhận, có sự tham gia của các chủ thể và được tổ chức theo quy định của Thông tư liên tịch 05/2021.

Phiên tòa trực tuyến chỉ được kết nối tối đa không quá 3 điểm cầu thành phần. Đối với phiên tòa dân sự, hành chính phải bảo đảm không gian tại điểm cầu lịch sự, nghiêm túc, yên tĩnh, ánh sáng phù hợp không gian, tránh ngược sáng, màu sắc phản cảm, bảo đảm hình ảnh, không gian xung quanh người tham gia được hiển thị đầy đủ trên màn hình trình chiếu; các thiết bị điện tử phù hợp bảo đảm việc truyền âm thanh và hình ảnh tại phiên tòa được thực hiện rõ nét, không gián đoạn. Đối với phiên tòa hình sự mà có đương sự không tham gia phiên tòa tại điểm cầu thành phần đặt tại cơ sở giam giữ hoặc điểm cầu trung tâm thì điểm cầu thành phần mà đương sự đó tham gia phải bảo đảm các yêu cầu quy định tại điểm a khoản 2 Điều 4 Thông tư liên tịch 05/2021. Đối với phiên tòa hình sự mà điểm cầu thành phần đặt tại cơ sở giam giữ thì phải bảo đảm các yêu cầu quy định tại điểm a khoản 2 Điều 4 Thông tư liên tịch 05/2021; bố trí quốc huy và bục khai báo cho bị cáo bảo đảm phù hợp với quy định Thông tư 01/2017/TT-TANDTC; trường hợp có người tham gia tố tụng khác thì phải bố trí vị trí phù hợp, nhưng phải bảo đảm trang nghiêm, an toàn; đối với bị cáo là người dưới 18 tuổi thì việc bố trí vị trí cho bị cáo, người đại diện, người bào chữa phải phù hợp với quy định về phòng xử án và giải quyết các vụ việc thuộc thẩm quyền của Tòa gia đình và người chưa thành niên.

Đó là những văn bản pháp lý quan trọng để Tòa án tổ chức phiên tòa trực tuyến. Cùng với các điều kiện về hạ tầng kỹ thuật, về sự phát triển của đời sống kinh tế - xã hội thì việc tổ chức phiên tòa trực tuyến là hoàn toàn hợp lý và có tính khả thi tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.

Những yêu cầu cho hoạt động xét xử trực tuyến

Để xét xử trực tuyến có hiệu quả, đáp ứng yêu cầu của công cuộc cải cách tư pháp thì cần phải đáp ứng những yêu cầu, các điều kiện bảo đảm để phiên tòa trực tuyến có thể diễn ra khách quan, công bằng, đúng pháp luật. Theo đó, cần có những điều kiện bảo đảm như sau:

- Phải lựa chọn đúng loại vụ án có thể xét xử trực tuyến trong giai đoạn hiện nay thuộc trường hợp Nghị quyết số 33/2021/NQ15 của Quốc hội đã quy định. Nếu đưa những vụ án phức tạp, chứng cứ không rõ ràng, nhiều quan điểm khác nhau ra xét xử trực tuyến thì thời gian phiên tòa sẽ kéo dài, quá trình tranh tụng trực tuyến khó mà có thể làm sáng tỏ vụ án khi mà kinh nghiệm, trình độ nghiệp vụ cũng như những điều kiện bảo đảm cho phiên tòa trực tuyến còn hạn chế. Cần phải chuẩn bị phương tiện vật chất kỹ thuật ở điểm cầu thật tốt, đặc biệt là thiết bị, đường truyền internet để bảo đảm quá trình tố tụng được diễn ra liên tục, thông suốt, tạo cơ hội cho các đương sự được trình bày hết nội dung của mình.

- Bảo đảm rằng các đương sự tham gia phiên tòa trực tuyến có thiết bị thông minh có kết nối internet hoặc có mặt tại điểm cầu để tham dự phiên tòa trực tuyến trong suốt quá trình diễn ra phiên tòa.

- Bảo đảm các đương sự tham dự phiên tòa trực tuyến có nhận thức, hiểu biết nhất định về việc sử dụng thiết bị điện tử hoặc phải có người hỗ trợ để có thể tham gia phiên tòa trực tuyến, đề phòng các tình huống mất điện, bị ngắt kết nối internet trong quá trình diễn ra phiên tòa.

- Việc chuẩn bị chứng cứ, tài liệu để trình chiếu, truyền phát cũng phải bảo đảm có sự chuẩn bị kỹ lưỡng để các đương sự trong vụ án có thể tiếp cận những thông tin, tài liệu, kiểm tra và đánh giá chứng cứ trong quá trình tranh tụng.

- Bảo đảm an ninh, an toàn mạng để tránh việc phiên tòa sẽ bị các đối tượng xấu truy cập trái phép, gây rối hoặc đánh cắp thông tin, dữ liệu.

- Việc tổ chức phiên tòa trực tuyến cần thực hiện thí điểm, từng bước rút kinh nghiệm mới áp dụng phổ biến, tùy vào các điều kiện bảo đảm về nhân lực, về phương tiện kỹ thuật và các điều kiện khác. Trước mắt có thể áp dụng thí điểm ở các thành phố lớn, điều kiện hạ tầng hoàn thiện và phát triển.

Giải pháp thực hiện có hiệu quả hoạt động xét xử trực tuyến

Để phiên tòa trực tuyến có thể diễn ra thuận lợi, hoạt động xét xử bảo đảm các nguyên tắc trong tố tụng, bảo đảm hiệu lực, hiệu quả, cần thực hiện các giải pháp như sau:

(1) Hoàn thiện chính sách và pháp luật về hoạt động tố tụng, làm cơ sở pháp lý cho phiên tòa trực tuyến có thể diễn ra một cách công khai, công bằng, bảo đảm các quyền và lợi ích hợp pháp của các đương sự trong tố tụng.

(2) Tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật, phổ biến các quy định của tố tụng nói chung cũng như thủ tục, hình thức phiên tòa trực tuyến để người dân cũng như các đương sự biết và chủ động tham gia.

(3) Tăng cường đào tạo, bồi dưỡng để không ngừng nâng cao trình độ, chuyên môn nghiệp vụ và khả năng sử dụng các phương tiện, kỹ thuật, ứng dụng khoa học công nghệ trong xét xử cho những người tiến hành tố tụng, đặc biệt là các cán bộ Tòa án nhằm đáp ứng yêu cầu tổ chức phiên tòa trực tuyến.

(4) Đầu tư tài chính, cơ sở vật chất để ngày càng hoàn thiện hệ thống hạ tầng kỹ thuật, các phương tiện điện tử phục vụ cho hoạt động xét xử bảo đảm cho phiên tòa trực tuyến có thể diễn ra kịp thời, liên tục và đạt chất lượng cao.

(5) Xây dựng hệ thống hạ tầng kỹ thuật công nghệ thông tin để phủ sóng internet toàn quốc, đặc biệt là những vùng sâu, vùng xa, vùng núi để người dân có cơ hội tiếp cận với môi trường mạng, có thể tham gia, tham dự phiên tòa trực tuyến.

(6) Trang bị đầy đủ các phương tiện kỹ thuật để có thể tổ chức thành những điểm cầu để các đương sự không thể tự mình tham gia phiên tòa trực tuyến sẽ có mặt tại một địa điểm phù hợp để tham dự phiên tòa.

(7) Học hỏi, rút kinh nghiệm hoạt động trực tuyến trên thế giới để vận dụng phù hợp. Trong quá trình thử nghiệm cũng cần rút kinh nghiệm và ngày càng mở rộng các vụ án có thể xét xử trực tuyến để dần dần thay thế hình thức xét xử trực tiếp thành xét xử trực tuyến.

Luật sư, Tiến sĩ ĐẶNG VĂN CƯỜNG

Trưởng Văn phòng luật sư Chính Pháp

Bình luận những điểm mới của Nghị định 02/2022/NĐ-CP