Thực tiễn cho thấy, phần lớn các hành vi tiêu cực xảy ra ở cấp xã, phường, thôn, tổ dân phố: thu – chi các khoản đóng góp tự nguyện, hỗ trợ an sinh xã hội, bình xét hộ nghèo, quản lý đất đai, cấp giấy tờ, xử lý thủ tục hành chính... Đây là những lĩnh vực mà người dân chứng kiến hằng ngày, nhưng cơ chế để người dân phản ánh, giám sát hoặc yêu cầu xử lý còn hạn chế. Nhiều vụ việc tồn tại kéo dài, chỉ khi báo chí hoặc cơ quan thanh tra cấp trên vào cuộc mới được làm rõ. Điều này cho thấy rõ ràng: nếu trao quyền giám sát đầy đủ cho cộng đồng dân cư, tham nhũng sẽ được phát hiện sớm hơn, xử lý triệt để hơn và giảm nguy cơ lan rộng.
Trước yêu cầu thực tiễn, bài viết xin đưa ra một số góp ý tập trung vào việc sửa đổi luật theo hướng “đưa giám sát về cơ sở”, tạo nền tảng pháp lý cho nhân dân trực tiếp kiểm soát hoạt động công vụ ở địa bàn mình sinh sống.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Quy định rõ “quyền giám sát cộng đồng” ngay trong Luật PCTN
Luật hiện hành đề cập vai trò của nhân dân nhưng chưa làm rõ phạm vi và giá trị pháp lý của hoạt động giám sát cộng đồng. Sửa đổi luật cần quy định cụ thể:
- Người dân có quyền giám sát trực tiếp đối với hoạt động công vụ ở cấp xã, phường, đặc biệt đối với những lĩnh vực nhạy cảm về lợi ích.
- Kết luận, kiến nghị của cộng đồng dân cư sau giám sát phải được cơ quan có thẩm quyền trả lời bằng văn bản trong thời hạn nhất định.
- Tổ dân phố, ban công tác Mặt trận ở khu dân cư được xác lập tư cách pháp lý rõ ràng để đại diện cho cộng đồng trong hoạt động giám sát.
Việc luật hóa quyền giám sát của cộng đồng vừa thể hiện tinh thần “dựa vào dân để chống tham nhũng”, vừa tạo cơ sở để người dân thực hiện quyền làm chủ của mình một cách đúng luật, không gây cản trở hoạt động của cơ quan nhà nước nhưng cũng không bị bỏ ngoài quy trình.
Thiết lập cơ chế tiếp nhận – xử lý thông tin tham nhũng trực tiếp từ khu dân cư
Hiện nay, nhiều phản ánh của người dân bị “đứt đoạn” vì không có nơi tiếp nhận hoặc không ai chịu trách nhiệm xử lý. Luật sửa đổi cần quy định:
- Mỗi xã, phường phải có đầu mối tiếp nhận tố cáo, phản ánh PCTN từ cộng đồng dân cư, được niêm yết công khai.
- Bảo vệ người cung cấp thông tin, đặc biệt là người yếu thế ở khu dân cư.
- Thiết lập cơ chế “phản hồi nhanh”, bảo đảm mọi phản ánh đều được xác minh ban đầu trong thời gian ngắn.
Khi người dân tin rằng tiếng nói của họ được lắng nghe, họ sẽ mạnh dạn hơn trong việc tham gia giám sát, góp phần ngăn chặn tham nhũng ngay ở khâu ban đầu.
Minh bạch hóa toàn bộ hoạt động công vụ ở cơ sở
Giám sát chỉ hiệu quả khi thông tin được công khai đầy đủ. Do đó, Luật PCTN sửa đổi cần yêu cầu:
- Công khai quy trình, thời hạn, phí/lệ phí của tất cả thủ tục hành chính ở xã, phường.
- Công khai các nguồn lực liên quan đến cộng đồng như ngân sách hỗ trợ, dự án đầu tư, quỹ phúc lợi, các khoản đóng góp của dân.
- Sử dụng nền tảng số, ứng dụng công nghệ để người dân dễ theo dõi và phát hiện bất thường.
Khi mọi dữ liệu đều được công khai, cán bộ cơ sở khó có thể lạm dụng quyền hạn để trục lợi, còn người dân thì có điều kiện giám sát thực chất, không dựa vào tin đồn hoặc cảm tính.
Tăng trách nhiệm giải trình của cán bộ cơ sở
Luật cần bổ sung quy định buộc cán bộ giữ chức vụ ở xã, phường phải:
- Giải trình trước dân khi có yêu cầu liên quan đến quyết định hành chính. Chịu kiểm điểm hoặc xử lý kỷ luật nếu né tránh, chậm giải trình, hoặc có dấu hiệu bao che sai phạm.
- Định kỳ tổ chức đối thoại với dân để tiếp nhận góp ý. Giải trình là công cụ quan trọng để phòng ngừa tham nhũng. Khi cán bộ phải trả lời trước dân, mọi hành vi bất minh sẽ khó che giấu. Tăng chế tài đối với hành vi can thiệp, cản trở hoạt động giám sát của người dân Nhiều nơi, người dân phản ánh nhưng bị gây khó dễ, thậm chí bị đe dọa. Vì vậy luật cần quy định rõ:
- Nghiêm cấm cán bộ, công chức cản trở việc giám sát của cộng đồng.
- Xử lý hình sự đối với hành vi đe dọa, trả thù người tố cáo tham nhũng.
- Xử lý trách nhiệm người đứng đầu nếu để xảy ra tình trạng bao che hoặc “đánh chìm” phản ánh của người dân.
Trao quyền giám sát mạnh mẽ cho cộng đồng dân cư không chỉ là biện pháp phòng ngừa tham nhũng hiệu quả mà còn là phương thức thực hiện dân chủ từ cơ sở. Khi người dân được trao quyền, được bảo vệ và được tạo điều kiện giám sát, họ trở thành “tai mắt” quan trọng của Nhà nước, góp phần giữ vững kỷ cương, liêm chính và trong sạch của bộ máy công quyền. Sửa đổi Luật Phòng, chống tham nhũng lần này cần đặt trọng tâm vào tăng quyền, tăng công cụ, tăng bảo vệ cho người dân ở địa bàn khu dân cư, để công cuộc chống tham nhũng thực sự đi vào chiều sâu và bền vững.
Luật sư NGUYỄN THẮNG CẢNH
