Theo Luật sư Đặng Xuân Cường, Trưởng Ban Hình sự TAT Law Firm, đây là hướng mở đáng khích lệ, thể hiện tinh thần cải cách, phù hợp yêu cầu tinh gọn bộ máy và tăng cường hiệu lực điều hành. Tuy nhiên, nếu không được thiết kế cẩn trọng về mặt thể chế, mô hình không có HĐND có thể tạo ra khoảng trống khó kiểm soát nếu thiếu các thiết kế thay thế phù hợp.
Ảnh minh hoạ. Nguồn: Internet.
Không có HĐND không đồng nghĩa với thiếu dân chủ
Mô hình “không HĐND” đã được thí điểm tại TP.HCM, Đà Nẵng và một số địa phương trong gần một thập kỷ. Ở nhiều nơi, bộ máy hành chính được đánh giá là vận hành hiệu quả hơn, giảm trung gian, rút ngắn thời gian xử lý công việc. Tuy nhiên, cần nhìn nhận rằng việc không tổ chức HĐND cũng đồng nghĩa với việc tạm thời thiếu vắng một thiết chế dân cử có vai trò giám sát, phản biện, chất vấn, và quyết định các vấn đề hệ trọng như ngân sách, quy hoạch, đầu tư công.
“Không phải cứ có HĐND thì mới có dân chủ, nhưng nếu không có HĐND thì phải có một cơ chế tương đương về đại diện và giám sát. Đây là nguyên lý chứ không phải lựa chọn kỹ thuật”, Luật sư Cường nhận định.
Mặt trận và tổ chức chính trị - xã hội: Cần phân định đúng chức năng
Dự thảo Hiến pháp kỳ vọng Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các tổ chức chính trị - xã hội sẽ đóng vai trò quan trọng hơn trong giám sát và phản biện xã hội ở các địa phương không có HĐND. Đây là định hướng đúng, phản ánh yêu cầu tăng cường vai trò xã hội trong kiểm soát quyền lực. Tuy nhiên, cũng cần nhìn nhận rạch ròi: Mặt trận không có quyền biểu quyết, không chất vấn, không quyết định ngân sách - vốn là những chức năng cốt lõi của HĐND.
“Dù có vai trò rất quan trọng, nhưng về mặt pháp lý, Mặt trận không thể thay thế hoàn toàn HĐND ở các chức năng mang tính quyết định nhà nước. Cần có sự phân định rành mạch giữa giám sát xã hội và giám sát thể chế,” Luật sư Cường chia sẻ.
TAT Law Firm kiến nghị bổ sung trong Hiến pháp một nguyên tắc nền tảng: nếu không tổ chức HĐND, thì nhất thiết phải có cơ chế thay thế tương đương về hiệu lực giám sát, trách nhiệm giải trình, và sự tham gia thực chất của người dân vào quản lý nhà nước tại địa phương.
Gợi mở từ thực tiễn
Từ các bài học thực tế tại TP. HCM, Đà Nẵng và một số đơn vị hành chính sau sáp nhập, TAT Law Firm đề xuất một số gợi mở thể chế phù hợp, có thể được luật hóa:
Tổ chức hội nghị nhân dân định kỳ với quyền chất vấn công khai UBND.
Thành lập tổ tư vấn cộng đồng hoặc ban giám sát nhân dân, được tiếp cận hồ sơ và yêu cầu giải trình về các quyết định hành chính.
Tăng cường minh bạch chính sách thông qua các nền tảng công nghệ, truyền thông hai chiều và công khai dữ liệu địa phương.
Riêng với Điều 115 của Dự thảo - quy định về sắp xếp tổ chức sau điều chỉnh địa giới hành chính - TAT đề xuất cần giới hạn thời gian “chỉ định” nhân sự thay thế HĐND. “Chỉ định là tạm thời, nhưng dân chủ đại diện là nền tảng. Không nên để khoảng trống dân chủ kéo dài quá một nhiệm kỳ,” ông Cường nói.
Việc sửa đổi Hiến pháp không nhằm áp đặt một mô hình tổ chức duy nhất cho mọi địa phương. Ngược lại, chính sự mở rộng mô hình cho thấy tư duy thể chế ngày càng linh hoạt, gắn với thực tiễn quản trị hiện đại. Tuy nhiên, điều không thể thay đổi là nguyên lý nền tảng về kiểm soát quyền lực và vai trò của người dân trong vận hành chính quyền.
TAT Law Firm cho rằng, Hiến pháp có thể không quy định HĐND ở mọi nơi, nhưng nhất thiết phải quy định: ở đâu có chính quyền, ở đó phải có cơ chế đại diện, phản biện và giám sát phù hợp.
“Không tổ chức HĐND không có nghĩa là thiếu dân chủ, nhưng nếu không có cơ chế thay thế phù hợp thì khoảng trống đó sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến niềm tin của người dân với chính quyền gần họ nhất".
