Hoàn thiện thể chế Luật sư trong nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa

Trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam thì các nguyên tắc về tôn trọng và bảo vệ quyền con người, bình đẳng, công bằng trong hoạt động tư pháp cần được tôn trọng hơn bao giờ hết. Để đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, nâng cao năng lực, hiệu quả, hiệu lực của hoạt động tư pháp, Nhà nước ta đã từng bước thể chế hoá các quan điểm của Đảng về cải cách tư pháp trong nhiều văn bản pháp luật như Bộ luật Tố tụng hình sự, Bộ luật Tố tụng dân sự, Luật Tố tụng hành chính, Luật Tổ chức tòa án nhân dân, Luật Tổ chức viện kiểm sát nhân dân, Luật Luật sư…

Cùng với sự phát triển của hệ thống pháp luật, cải cách tổ chức và hoạt động của các cơ quan tư pháp, tổ chức bổ trợ tư pháp trong những năm qua, đặc biệt với việc ban hành Luật Luật sư năm 2006, Nhà nước đã thể chế hóa tổ chức và hoạt động của Luật sư với tư cách là một nghề  đặc thù trong xã hội, góp phần tạo môi trường pháp lý thuận lợi cho sự phát triển nhanh chóng của đội ngũ Luật sư và hoạt động nghề nghiệp của họ.

Nghề Luật sư ngày càng phát triển và trở thành nghề tự do được các văn bản pháp luật của Nhà nước quy định. Lịch sử nghề Luật sư ở mỗi nước gắn liền với chế độ chính trị ở nước đó và phục vụ quyền lợi của giai cấp thống trị ở nước đó. Hoạt động Luật sư trong cơ chế thị trường được coi là một loại hình dịch vụ nghề nghiệp, được điều chỉnh bằng luật về hành nghề Luật sư và luật về kinh doanh. Tuy nhiên, giữa các nước theo hệ thống tập quán và các nước theo hệ thống luật thành văn có những điểm khác nhau trong quan niệm về Luật sư.

Trên thế giới, nghề Luật sư được tổ chức theo nhiều hình thức và rất đa dạng. Sự đa dạng này xuất phát từ đặc thù lịch sử, văn hóa, cách suy nghĩ cũng như hệ thống pháp luật của mỗi nước. Mặc dù có nhiều quan điểm khác nhau về nghề Luật sư nhưng đều có chung một điểm cho rằng, Luật sư là một nghề trong xã hội, là công cụ hữu hiệu góp phần bảo đảm công lý. Nghề Luật sư rất chú ý đến vai trò cá nhân, uy tín nghề nghiệp của Luật sư và tính chất của nghề tự do trong tổ chức hành nghề Luật sư.

Tùy thuộc vào điều kiện của mỗi nước mà có sự nhận thức khác nhau về vai trò, vị trí của Luật sư. Nghề Luật sư và vai trò của Luật sư luôn có sự thay đổi và phụ thuộc vào sự phát triển kinh tế khách quan của mỗi xã hội.

Trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, nhiệm vụ của Luật sư là góp phần bảo vệ công lý, các quyền tự do, dân chủ của công dân, quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức, phát triển kinh tế - xã hội[1] bằng việc hướng dẫn cho khách hàng hiểu biết và thi hành đúng pháp luật, phục vụ công lý, bảo vệ những quyền của công dân đã được Hiến pháp và pháp luật quy định.

Trong cuộc sống hàng ngày công dân thường có nhiều mối quan hệ với nhau và với cơ quan, tổ chức. Những mối quan hệ này nhiều khi phát sinh những mâu thuẫn, động chạm đến quyền lợi của mỗi bên. Đặc biệt là những vấn đề phải giải quyết bằng con đường tòa án mà ở đây những quyền cơ bản của công dân dễ bị đụng chạm nhất. Thường công dân bị hạn chế bởi trình độ văn hóa, sự hiểu biết pháp luật nên khó có thể bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình một cách đầy đủ và toàn diện. Tổ chức Luật sư được thành lập để giúp cho công dân về mặt pháp lý. Luật sư là người am hiểu pháp luật, có kinh nghiệm trong hoạt động pháp luật, là người giúp cho công dân về mặt pháp luật có hiệu quả nhất khi có những vụ việc xảy ra liên quan đến pháp luật, nhất là những vụ việc ở tòa án.

Vai trò của Luật sư trong việc bào chữa cho người bị buộc tội, bảo vệ quyền lợi của các đương sự trước tòa án không phải lúc nào và ở nơi nào cũng được thừa nhận. Trong thực tế xã hội vẫn còn có tư tưởng hạ thấp vai trò của Luật sư và cho rằng Luật sư sẽ gây khó khăn cho việc chống tội phạm, giúp cho kẻ phạm tội trốn tránh trách nhiệm, gây khó khăn trong việc phát hiện tội phạm, bảo đảm bí mật điều tra, bảo quản chứng cứ... Ngược lại, có tư tưởng cho rằng tội phạm đã rõ ràng thì Luật sư không thể bào chữa cho kẻ phạm tội hoặc Luật sư là “người giúp việc” cho cơ quan tiến hành tố tụng. Quan niệm như vậy đối với Luật sư là trái với quy định của pháp luật và chính sách hình sự của Đảng và Nhà nước ta. Sự tham gia của Luật sư trong vụ án hình sự không chỉ mở rộng những nguyên tắc dân chủ của tố tụng hình sự mà còn nâng cao chất lượng điều tra, truy tố, xét xử và tăng cường pháp chế trong tố tụng hình sự. Việc bào chữa kiên định, dũng cảm trong vụ án hình sự không những không cản trở mà còn thúc đẩy cuộc đấu tranh chống tội phạm, giúp khắc phục những sai sót trong việc xử lý vụ án. Bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị can, bị cáo và các đương sự khác bằng những phương tiện hợp pháp - Luật sư thể hiện vai trò của mình trong việc bảo vệ quyền công dân, góp phần vào công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Vì vậy, cần có nhận thức đúng về vị trí, vai trò của Luật sư trong tố tụng nói riêng và trong xã hội nói chung.

Bên cạnh hoạt động tranh tụng, Luật sư còn nhận làm tư vấn pháp luật cho cá nhân, tổ chức bằng hình thức ký kết hợp đồng dịch vụ pháp lý. Luật sư thực hiện tư vấn trong nhiều lĩnh vực pháp luật, soạn thảo các văn bản như di chúc, hợp đồng mua bán tài sản, hợp đồng kinh tế, hợp đồng mua bán bất động sản, soạn thảo giấy tờ pháp lý của công ty... Lĩnh vực hoạt động soạn thảo văn bản có liên quan đến pháp luật là một lĩnh vực hoạt động quan trọng trong hoạt động tư vấn pháp luật của Luật sư. Luật sư còn hướng dẫn khách hàng về những vấn đề có liên quan đến pháp luật, quyền của họ được pháp luật quy định và cách xử sự theo đúng pháp luật. Việc tư vấn pháp luật cho khách hàng của Luật sư góp phần không nhỏ trong việc giải quyết những tranh chấp xảy ra trong đời sống xã hội, ngăn chặn được những hành vi vi phạm pháp luật, giảm bớt phiền hà cho cơ quan nhà nước khi người dân thiếu hiểu biết pháp luật đi khiếu nại không đúng cơ quan có thẩm quyền.

Là người hiểu biết pháp luật, thông qua việc hành nghề, Luật sư phải trau dồi kiến thức và sử dụng kiến thức đó để tăng cường giáo dục và phát triển hệ thống pháp luật.

Luật sư đóng một vai trò quan trọng trong việc góp phần bảo vệ quyền cơ bản của công dân và phát triển xã hội. Luật sư với tư cách là người có kiến thức sâu rộng về pháp luật, có chức năng bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của cá nhân, tổ chức, tham gia tích cực trong việc bảo vệ pháp quyền, cần phải khẳng định mình hơn nữa trong công cuộc xây dựng một xã hội công bằng, dân chủ, văn minh[2].

Xây dựng và hoàn thiện bộ máy nhà nước luôn là nhiệm vụ trung tâm trong việc đổi mới hệ thống chính trị ở nước ta trong thời gian qua. Trong 35 năm thực hiện đường lối đổi mới, Đảng ta đã có nhiều nghị quyết quan trọng về hoàn thiện bộ máy Nhà nước, không ngừng nâng cao hiệu quả, hiệu lực hoạt động của Nhà nước, đáp ứng kịp thời nhu cầu phát triển của đất nước trong thời kỳ mới. Xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa dưới sự lãnh đạo của Đảng là nhiệm vụ chiến lược với phương châm Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, mọi cơ quan tổ chức, cán bộ, công chức, viên chức và mọi công dân có nghĩa vụ chấp hành Hiến pháp và pháp luật.

Cùng với việc cải cách bộ máy Nhà nước và cải cách nền hành chính, nhiều nghị quyết của Đảng đã đề ra cải cách tư pháp. Ngày 02/6/2005, Bộ Chính trị đã ra Nghị quyết số 49-NQ/TW về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020. Mục tiêu của cải cách tư pháp là xây dựng một hệ thống cơ quan tư pháp trong sạch, vững mạnh có phương thức tổ chức, hoạt động khoa học, hiện đại góp phần quan trọng vào việc giữ gìn trật tự kỷ cương phép nước. Nội dung chủ yếu của cải cách tư pháp là củng cố, kiện toàn bộ máy các cơ quan tư pháp, phân định lại thẩm quyền của tòa án, đổi mới tổ chức và hoạt động của viện kiểm sát, cơ quan điều tra, cơ quan thi hành án và cơ quan, tổ chức bổ trợ tư pháp, trong đó có tổ chức Luật sư. Hoàn thiện thể chế Luật sư là một trong những nội dung của cải cách tư pháp và có mối quan hệ chặt chẽ với hoạt động tư pháp. Hoàn thiện thể chế Luật sư phải được đặt trong bối cảnh cải cách tư pháp nói riêng và trong tổng thể cải cách bộ máy nhà nước nói chung.

Nghiên cứu các văn kiện của Đảng về cải cách tư pháp cho thấy, trong việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, Đảng ta rất chú trọng đến cải cách tổ chức và hoạt động Luật sư. Nghị quyết Hội nghị lần thứ ba Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII đã nêu rõ: Đổi mới quản lý nhà nước đối với các hoạt động Luật sư… phù hợp với chủ trương xã hội hóa, kết hợp quản lý nhà nước với vai trò tự quản của các tổ chức nghề nghiệp. Đào tạo, phát triển đội ngũ Luật sư có phẩm chất, đạo đức, có trình độ chuyên môn, nghiệp vụ, phát huy vai trò của họ trong tư vấn pháp luật và trong tố tụng.

Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị về một số nhiệm vụ trọng tâm của công tác tư pháp trong thời gian tới đã đặc biệt quan tâm đến vai trò của Luật sư và đặt nhiệm vụ cho cơ quan tư pháp trong việc bảo đảm hoạt động của Luật sư trong tố tụng. Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 nêu rõ: Đào tạo, phát triển đội ngũ Luật sư đủ về số lượng, có phẩm chất chính trị, đạo đức, có trình độ chuyên môn. Hoàn thiện cơ chế bảo đảm để Luật sư thực hiện tốt việc tranh tụng tại phiên tòa, đồng thời xác định rõ chế độ trách nhiệm đối với Luật sư. Nhà nước tạo điều kiện về pháp lý để phát huy chế độ tự quản của tổ chức Luật sư; đề cao trách nhiệm của các tổ chức Luật sư đối với thành viên của mình. Các văn kiện của Đảng ta, đặc biệt là Nghị quyết số 08-NQ/TW và Nghị quyết số 49-NQ/TW của Bộ Chính trị đã đề ra những định hướng rất quan trọng đối với việc xây dựng và hoàn thiện mô hình tổ chức và hoạt động Luật sư cho phù hợp với tình hình mới của đất nước trước xu hướng phát triển và hội nhập.

Chỉ thị số 33-CT/TW ngày 30/3/2009 của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động Luật sư nêu rõ: Tăng cường hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước đối với tổ chức và hoạt động của Luật sư; chú trọng công tác thanh tra, kiểm tra để bảo đảm hoạt động của Luật sư được thực hiện theo đúng đường lối, quan điểm của Đảng và pháp luật của Nhà nước; kịp thời phát hiện và xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm pháp luật của Luật sư, tổ chức hành nghề Luật sư, đồng thời phát huy vai trò tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư trong việc phát triển đội ngũ Luật sư và nâng cao chất lượng của tổ chức và hoạt động Luật sư.

Kết luận số 69-KL/TW ngày 24/02/2020 của Ban Bí thư về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 33-CT/TW của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động của Luật sư đã chỉ rõ yêu cầu tiếp tục xây dựng, hoàn thiện thể chế về Luật sư và hành nghề Luật sư, tiếp tục xây dựng, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện pháp luật về Luật sư bảo đảm đồng bộ, thống nhất. Nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và trách nhiệm tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư. Đề cao trách nhiệm của các cơ quan chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước đối với tổ chức và hoạt động Luật sư. Phát huy trách nhiệm tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư. Tổ chức Luật sư thực hiện tự quản theo quy định của pháp luật, dưới sự quản lý của Nhà nước.

Để đưa được các quan điểm chỉ đạo đó trở thành hiện thực đòi hỏi chúng ta phải tiến hành đồng bộ nhiều biện pháp cơ bản, trong đó phải kể đến các biện pháp về đổi mới nhận thức, đổi mới về công tác tổ chức, hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả hoạt động của Luật sư. Việc thực hiện các biện pháp đó phải gắn liền với mục tiêu của cải cách tư pháp trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Trong nhà nước pháp quyền thì các nguyên tắc về tôn trọng và bảo vệ quyền con người, bình đẳng, công bằng trong hoạt động tư pháp cần được tôn trọng hơn bao giờ hết. Để đáp ứng yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, nâng cao năng lực, hiệu quả, hiệu lực của hoạt động tư pháp, Nhà nước ta đã từng bước thể chế hóa các quan điểm của Đảng về cải cách tư pháp. Quan điểm mang tính định hướng là cải cách tư pháp phải nằm trong chủ trương đổi mới hệ thống chính trị, gắn liền với nhiệm vụ xây dựng Nhà nước pháp quyền ở Việt Nam.

Tổ chức Luật sư không thể thiếu được trong Nhà nước pháp quyền bởi vì hoạt động của Luật sư không chỉ hỗ trợ, bổ trợ cho hoạt động tư pháp mà còn góp phần bảo đảm cho các quyền của công dân được thực hiện trong thực tế. Người hành nghề Luật sư phải là người có năng lực và độc lập trong hành nghề, họ cung cấp các dịch vụ pháp lý cho cá nhân, tổ chức và chịu trách nhiệm về các dịch vụ này.

Từ góc độ nhà nước, hoạt động Luật sư không nằm trong hoạt động quyền lực nhà nước, không phải là hoạt động tư pháp nhưng nó có mối quan hệ chặt chẽ với hoạt động tư pháp, có liên quan đến hoạt động thực thi quyền tư pháp. Hoạt động Luật sư gắn liền với mục đích hỗ trợ, bổ trợ cho hoạt động xét xử của tòa án, góp phần làm cho việc xét xử khách quan, chính xác và đúng pháp luật.

Xét từ góc độ xã hội, hoạt động Luật sư là phương tiện hữu hiệu để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của công dân thông qua việc tư vấn pháp luật, bào chữa, đại diện trước tòa án, xác lập và cung cấp các chứng cứ nhằm giúp cho quá trình điều tra, truy tố, xét xử được nhanh chóng, khách quan.

Như vậy, hoạt động Luật sư vừa có chức năng bổ trợ tư pháp, hỗ trợ cho việc thực thi quyền tư pháp, lại vừa có chức năng giúp đỡ, hỗ trợ cho công dân bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Hai chức năng này của Luật sư không những không đối lập nhau mà còn có quan hệ khăng khít với nhau và rất cần thiết cho việc xây dựng một Nhà nước pháp quyền.

Phương hướng đổi mới tổ chức và hoạt động Luật sư là nhằm phát triển đội ngũ Luật sư chuyên nghiệp có phẩm chất đạo đức tốt, trình độ chuyên môn cao, phát huy vai trò của Luật sư trong hoạt động tư pháp mà trọng tâm là hoạt động xét xử.

Trong những năm gần đây, Đảng và Nhà nước ta đã thực hiện một số bước quan trọng về cải cách tư pháp. Tổ chức, bộ máy của các cơ quan điều tra, kiểm sát, toà án, thi hành án và bổ trợ tư pháp đã có nhiều điều chỉnh, sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với sự phát triển của đất nước. Chức năng, nhiệm vụ của các cơ quan, tổ chức tư pháp, bổ trợ tư pháp đã được xác định rõ ràng hơn. Hoạt động bổ trợ tư pháp, trong đó có Luật sư ngày càng phát triển, góp phần hỗ trợ đắc lực cho hoạt động tư pháp và nâng cao nhận thức pháp luật của nhân dân, hỗ trợ có hiệu quả cho công dân trong việc bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của họ.

Trong Kết luận số 69-KL/TW ngày 24/02/2020 của Ban bí thư về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 33-CT/TW của Ban bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với tổ chức và hoạt động Luật sư đã cho thấy, sau hơn 10 năm thực hiện Chỉ thị 33, thể chế về Luật sư và hành nghề Luật sư được hoàn thiện bước đầu. Quản lý nhà nước đối với tổ chức và hành nghề Luật sư được tăng cường. Vai trò tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư được quan tâm hơn. Tuy nhiên, công tác quản lý nhà nước, hoạt động tự quản, kỷ luật, kỷ cương trong hoạt động của Luật sư còn hạn chế; thể chế về Luật sư và hành nghề Luật sư còn một số nội dung chưa đồng bộ, thiếu cụ thể. Vì vậy, cần tiếp tục xây dựng, hoàn thiện thể chế về Luật sư và hành nghề Luật sư, tiếp tục xây dựng, sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện pháp luật về Luật sư bảo đảm đồng bộ, thống nhất nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước và trách nhiệm tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp. Đề cao trách nhiệm của các cơ quan có chức năng, nhiệm vụ quản lý nhà nước đối với tổ chức và hoạt động Luật sư. Phát huy trách nhiệm tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư. Tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư thực hiện tự quản theo quy định của pháp luật, dưới sự quản lý của Nhà nước.

Vì vậy, thể chế Luật sư cần tiếp tục hoàn thiện theo những định hướng cơ bản sau đây:

- Cần khẳng định Luật sư là một nghề trong xã hội và tổ chức, hoạt động Luật sư cần được xây dựng trên những nguyên tắc là một nghề chuyên nghiệp, nghề tự do;

- Cần tạo cơ sở pháp lý thuận lợi để phát triển đội ngũ Luật sư chuyên nghiệp để đáp ứng nhu cầu về Luật sư tham gia tố tụng, tư vấn pháp luật và đại diện cho cá nhân, tổ chức nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ cũng như hỗ trợ cho hoạt động xét xử;

- Từng bước chuẩn hóa các tiêu chuẩn Luật sư phù hợp với các yêu cầu, điều kiện cụ thể của sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, nhưng phải bảo đảm đáp ứng các chuẩn mực về mặt chuyên môn nghiệp vụ và đạo đức nghề nghiệp, phù hợp với điều kiện hành nghề của Luật sư trong khu vực và trên thế giới;

- Đề cao trách nhiệm cá nhân của Luật sư, nâng cao vai trò tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư, đồng thời nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản lý nhà nước về Luật sư và hành nghề Luật sư; phân biệt rõ quản lý nhà nước về Luật sư và hành nghề Luật sư với tự quản của tổ chức xã hội - nghề nghiệp của Luật sư;

- Từng bước hoàn thiện hệ thống văn bản điều chỉnh về Luật sư và hành nghề Luật sư, tạo cơ sở pháp lý thuận lợi cho nghề Luật sư Việt Nam phát triển, hội nhập khu vực và quốc tế.

Tiến sĩ NGUYÊN VĂN TUÂN

Bộ Y tế yêu cầu thực hiện nghiêm công tác tiêm chủng vaccine Covid-19