Tôi vừa trải nghiệm một hiện tượng kỳ lạ mà có lẽ nhiều người đã quen thuộc: một quãng đường hơn 9 km, xe bike công nghệ buổi sáng giá 49.000 đồng hoặc 51.000 đồng, buổi chiều đã nhảy vọt lên 135.000 đồng, hoặc taxi 4 chỗ từ 102.000 đồng tăng lên 297.000 đồng khi thời tiết mới chớm mưa phùn - tăng gần 300% mà không một lời giải thích thỏa đáng. Đó không còn là câu chuyện về cung - cầu trong một nền kinh tế thị trường thuần túy, mà đang phơi bày sự lạm quyền của những “cỗ máy định giá” vô tri, đang dần thao túng thị trường vận tải và bóp nghẹt sự công bằng.
Hiện tượng giá cả biến động khôn lường này chỉ là phần nổi của tảng băng chìm. Phía sau đó là một cơ chế quản lý độc đoán đối với hàng nghìn tài xế. Họ bị buộc vào những hợp đồng lao động “ma” với vô số điều khoản mơ hồ, bị phạt, bị khóa tài khoản mà không có quy trình khiếu nại minh bạch. Một bên là các tập đoàn công nghệ khổng lồ với đội ngũ luật sư hùng hậu, một bên là những tài xế đơn lẻ và người tiêu dùng bất lực. Sự chênh lệch sức mạnh này đã tạo ra một thứ “độc quyền kỹ thuật số”, nơi quyền lực được thực thi một cách tùy tiện.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Pháp luật liệu có bất lực?
Về mặt lý thuyết, pháp luật không đứng ngoài cuộc. Luật Cạnh tranh 2018 nghiêm cấm các hành vi lạm dụng vị trí thống lĩnh thị trường để áp đặt giá mua, giá bán bất hợp lý. Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 cũng quy định rõ quyền được thông tin chính xác về giá cả và nguyên nhân biến động giá. Thế nhưng, thuật toán định giá phức tạp của các hãng xe công nghệ hoạt động như một “hộp đen” mà cả nhà quản lý lẫn người dùng đều khó lòng giám sát. Khi sự bất bình xảy ra, người tiêu dùng và tài xế thường rơi vào mê cung của những câu trả lời tự động, những điều khoản sử dụng dày đặc chữ, và một cơ chế giải quyết tranh chấp thiếu vắng sự can thiệp của một bên thứ ba công bằng.
Sự lạm dụng này không chỉ là vấn đề kinh tế, mà là vấn đề của công lý. Khi một cỗ máy được ủy quyền để tự quyết định mức giá và số phận nghề nghiệp của hàng nghìn con người mà không có sự giám sát, chúng ta đang chứng kiến một dạng “quyền lực mềm” độc đoán. Nó bóp méo các quy luật thị trường, biến người tiêu dùng thành đối tượng bị khai thác và người lao động thành những bánh răng có thể thay thế dễ dàng. Lợi nhuận siêu ngạch mà các hãng thu được không hoàn toàn từ sự sáng tạo hay cạnh tranh lành mạnh, mà một phần từ sự bất bình đẳng trong thông tin và thế lực.
Đã đến lúc cần một “cú hích” quản lý
Để phá vỡ thế độc quyền kỹ thuật số này, cần một cách tiếp cận quản lý mới, mạnh mẽ và cụ thể hơn.
Thứ nhất, cần buộc các hãng xe công nghệ minh bạch hóa thuật toán định giá. Cơ quan quản lý phải có quyền được tiếp cận, kiểm tra và giám sát các yếu tố đầu vào của thuật toán, đảm bảo rằng biến động giá cả là thực sự do quan hệ cung - cầu, chứ không phải do sự thao túng nhân tạo để tối đa hóa lợi nhuận.
Thứ hai, cần xác định rõ ràng tư cách pháp lý của tài xế. Họ là đối tác kinh doanh hay người lao động? Một khi đã xác định, mọi quyền lợi và nghĩa vụ phải được bảo vệ theo đúng khuôn khổ pháp luật tương ứng, từ hợp đồng, bảo hiểm đến cơ chế giải quyết tranh chấp công bằng.
Thứ ba, cần thiết lập một kênh khiếu nại độc lập và hiệu quả. Khi người dùng hoặc tài xế có tranh chấp, phải có một cơ chế rõ ràng, nhanh chóng với sự tham gia của các hiệp hội bảo vệ người tiêu dùng và cơ quan nhà nước, thay vì để mặc họ đối diện với bộ máy tự động của các hãng.
Thị trường vận tải công nghệ đã mang lại nhiều tiện ích không thể phủ nhận. Nhưng tiện ích đó không có nghĩa là chúng ta phải chấp nhận một trật tự kỹ thuật số nơi quyền lực bị lạm dụng. Một nền kinh tế số lành mạnh chỉ có thể được xây dựng trên nền tảng của sự công bằng, minh bạch và trách nhiệm giải trình.
LÊ HÙNG
Học viện Chính trị khu vực I
