Ảnh minh họa.
Theo quy định tại Điều 3 Nghị định số 40/2018/NĐ-CP ngày 12/3/2018 của Chính phủ thì “Kinh doanh theo phương thức đa cấp là hoạt động kinh doanh sử dụng mạng lưới người tham gia gồm nhiều cấp, nhiều nhánh, trong đó, người tham gia được hưởng hoa hồng, tiền thưởng và lợi ích kinh tế khác từ kết quả kinh doanh của mình và của những người khác trong mạng lưới”. Từ quy định này chúng ta thấy, kinh doanh (bán hàng) đa cấp là một hoạt động kinh doanh được pháp luật Việt Nam công nhận (khi thỏa mãn các điều kiện pháp luật quy định), kinh doanh đa cấp không phải là vi phạm pháp luật. Do đó, các cơ quan quản lý nhà nước cũng nhận định: “… Bán hàng đa cấp rất tiện lợi vì giúp người mua hàng có thể trực tiếp mua hàng mà không thông qua các cửa hàng bán lẻ hay đại lý trung gian, điều này giúp tiết kiệm chi phí cho doanh nghiệp và cho cả người tiêu dùng, người mua hàng có thể trở thành kênh phân phối trực tiếp và thu được lợi nhuận thông qua việc giới thiệu sản phẩm cho người thân, bạn bè của mình và mọi người xung quanh… Hình thức kinh doanh này còn có một ưu điểm là tiết kiệm được một khoản chi phí khổng lồ cho việc quảng cáo sản phẩm.
Theo quy định của pháp luật Việt Nam, chỉ hàng hóa mới là đối tượng kinh doanh theo phương thức đa cấp. Dịch vụ và một số hàng hóa nhất định không được kinh doanh theo hình thức này. Cụ thể, theo Điều 4 Nghị định 40/2018/NĐ-CP thì mọi hoạt động kinh doanh theo phương thức đa cấp với đối tượng không phải là hàng hóa đều bị cấm, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác (nghĩa là trường hợp ngoại lệ phải do pháp luật quy định). Những hàng hóa sau không được kinh doanh theo phương thức đa cấp: thuốc; trang thiết bị y tế; các loại thuốc thú y (bao gồm cả thuốc thú y thủy sản); thuốc bảo vệ thực vật; hóa chất, chế phẩm diệt côn trùng, diệt khuẩn hạn chế sử dụng và cấm sử dụng trong lĩnh vực gia dụng và y tế và các loại hóa chất nguy hiểm; sản phẩm nội dung thông tin số - là sản phẩm nội dung, thông tin bao gồm văn bản, dữ liệu, hình ảnh, âm thanh được thể hiện dưới dạng số, được lưu giữ, truyền đưa trên môi trường mạng.
Trên cơ sở đó, những trường hợp bán hàng theo phương thức đa cấp mà đối tượng thuộc một trong các trường hợp không được kinh doanh đa cấp như nêu trên đều là dấu hiệu của kinh doanh đa cấp bất hợp pháp.
Nhận diện một số hình thức đa cấp biến tướng phổ biến
Qua thực tiễn và theo khuyến cáo của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, tổng hợp một số hình thức đa cấp biến tướng tại Việt Nam, có thể rút ra 09 dấu hiệu để nhận diện kinh doanh đa cấp bất hợp pháp, có dấu hiệu lừa đảo như sau:
Một là, doanh nghiệp, người bán hàng thường yêu cầu người tham gia đặt cọc và phải mua lượng hàng hóa ban đầu hoặc đóng 01 khoản tiền để tham gia vào mạng lưới của doanh nghiệp bán hàng đa cấp.
Hai là, không có hàng hóa để giao hoặc sau khi giao hàng không cam kết mua lại hàng hóa trong thời gian luật định và không cam kết mua lại với giá tối thiểu 90% mức đã bán.
Ba là, cho hưởng hoa hồng, lợi ích kinh tế khác chủ yếu từ việc lôi kéo, dụ dỗ người khác tham gia mạng lưới và đóng tiền cho doanh nghiệp đa cấp mà không dựa trên cơ sở doanh thu hàng hóa, sản phẩm bán ra.
Bốn là, cung cấp các thông tin sai lệch về lợi ích tham gia mạng lưới và hàng hóa để dụ dỗ người khác bán hàng đa cấp.
Năm là, doanh thu và lợi nhuận không phát sinh từ việc bán hàng mà chủ yếu từ việc tuyển dụng người tham gia.
Sáu là, khuyến khích, dạy người khác tuyển người bằng việc hứa trả tiền thưởng.
Bảy là, không quan tâm tới chất lượng sản phẩm, hàng hóa, chỉ để tượng trưng, giá trị sử dụng không đáng kể, bị thổi phồng về công dụng, chức năng của sản phẩm và khó tìm thấy để so sánh trên thị trường.
Tám là, buộc và hối thúc người tham gia mua hàng mặc dù biết hàng có nhiều khả năng không bán được.
Chín là, doanh nghiệp không có giấy chứng nhận đăng ký bán hàng đa cấp; hoặc tuy có nhưng không tuân thủ đúng pháp luật như không thực hiện đăng ký hoạt động tại sở công thương tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương theo quy định, hoạt động công khai với người dân nhưng lại che giấu với cơ quan quản lý.
Một số hình thức lừa đảo dưới hình thức đa cấp biến tướng phổ biến hiện nay
Hình thức đa cấp biến tướng truyền thống
Hình thức lừa đảo này đã xuất hiện tại Việt Nam từ đầu những năm 2000, sử dụng các mặt hàng gia dụng, thiết bị chăm sóc sức khỏe, thực phẩm chức năng, mỹ phẩm... là sản phẩm bán hàng làm mồi nhử.
Đối tượng mà tội phạm hướng tới là những người dân ít hiểu biết, chủ yếu ở nông thôn (thậm chí ở thành thị cũng có), có nhiều thời gian nhàn rỗi như người già, hưu trí, phụ nữ nuôi con nhỏ; sinh viên đi làm thêm, mới ra trường, cán bộ, công nhân viên chức tại cơ quan nhà nước, lực lượng vũ trang muốn làm thêm để có thêm thu nhập....
Về cách thức, thủ đoạn phạm tội, các đối tượng tổ chức hội nghị tôn vinh người thành công (nhánh trên), hội nghị tri ân khách hàng, hội nghị hoa hồng, giới thiệu quảng bá sản phẩm, đồng thời phát quà tặng miễn phí... mời gọi tham gia hệ thống, khuyến khích người thân, bạn bè tham gia, mua hàng để được hưởng hoa hồng tỉ lệ chiết khấu cao. Bất kể ai khi đăng ký thành viên đều phải đóng một số tiền nhất định để mua sản phẩm với giá cao hơn rất nhiều so với công dụng, chức năng thực của sản phẩm, có trường hợp thực phẩm chức năng nhưng lại quảng cáo như thuốc chữa bệnh, thậm chí chữa được cả bệnh ung thư; nếu người tham gia muốn lấy được tiền đã bỏ ra thì phải mời người khác cùng tham gia như mình để hưởng hoa hồng; mời được càng nhiều người tham gia thì hoa hồng, lợi ích kinh tế được hưởng càng cao…
Lợi dụng sự phát triển và phổ biến của mạng xã hội như Facebook, Zalo, Tiktok... các đối tượng lừa đảo liên tục đăng tuyển dụng các đại lý, nhà phân phối bán các sản phẩm mỹ phẩm, thực phẩm chức năng chăm sóc sức khỏe.... để hưởng hoa hồng cao. Các đối tượng thường đăng tải các video, hình ảnh nhằm thổi phồng về sự thành công của bản thân và các đại lý (thậm chí lừa đảo bằng việc tổ chức tiệc chiêu đãi, tri ân, tặng quà có giá trị như ô tô, mô tô, vàng, tổ chức những chuyến du lịch nghỉ dưỡng cao cấp... cho đại lý có doanh số cao), qua đó thôi thúc người tham gia ước mơ về sự thành công dễ dàng, hoặc khêu gợi, kích thích sự vươn lên của bản thân, nhất là giới trẻ trong việc tự lập thân, lập nghiệp, nghĩ khác, làm khác, dám làm, dám dấn thân vì sự nghiệp.
Sau khi có người đăng ký tham gia, các đối tượng yêu cầu đại lý copy các bài viết, hình ảnh về sản phẩm đăng bán trên trang cá nhân, hội nhóm, diễn đàn, hoặc đặt cọc một phần để nhập hàng về bán. Thời gian đầu có doanh thu, có hoa hồng được thanh toán sòng phẳng, nhiều trường hợp, các đối tượng lừa đảo cho người giả làm khách hàng đặt mua lại sản phẩm của đại lý mới, tạo doanh thu giả, kích thích lòng tham của đại lý mới để tham gia sâu hơn. Sau đó, các đối tượng sẽ có những đợt giảm giá sâu cho đại lý, nhà phân phối thuộc mạng lưới của mình, để các đại lý, nhà phân phối nhập thêm nhiều hàng hóa, sản phẩm về bán. Do thấy doanh thu và hoa hồng tăng liên tục, các đại lý, nhà phân phối nảy sinh lòng tham bỏ số tiền lớn nhập hàng. Tuy nhiên, sau khi nhập hàng về thì khách hàng ít dần đi, không thấy khách hàng đặt mua nhiều như trước, trả lại hàng thì không được, muốn thanh lý thì những đại lý, nhà phân phối này phải mời gọi, chia sẻ hàng hóa cho người thân, bạn bè, hoặc hàng ngày phải lên các trang mạng xã hội bán hàng. Vòng quay cứ liên tục được các đối tượng lừa đảo áp dụng với những người khác.
Hình thức đa cấp biến tướng dưới dạng gọi vốn, đầu tư tài chính 4.0
Hình thức chiếm đoạt tài sản này tinh vi hơn hình thức đa cấp biến tướng truyền thống, các đối tượng phạm tội đã ứng dụng công nghệ vào các giao dịch tài chính, lấy danh nghĩa kinh doanh, đầu tư thời đại công nghệ 4.0 để huy động vốn, đầu tư tài chính. Do ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, hình thức này ngày càng nở rộ, được quảng cáo trên các diễn đàn, mạng xã hội trong thời gian gần đây.
Đối tượng mà tội phạm hướng tới là những người hưu trí (có tiền tiết kiệm), người trẻ, sinh viên mới ra trường, nhân viên văn phòng có mong muốn đa dạng nguồn thu nhập, kiếm tiền thời đại công nghệ 4.0, hoặc cán bộ, công nhân viên chức ở cơ quan nhà nước, muốn dùng tiền nhàn rỗi, tích lũy để đầu tư, sinh lời hơn gửi tiết kiệm, tạo nguồn thu nhập thụ động mà thiếu kiến thức về tài chính...
Về cách thức, thủ đoạn phạm tội, dưới dạng huy động vốn, mở bán gói đầu tư lãi suất, lợi nhuận cao, lấy tiền của người sau trả người trước. Các đối tượng thường vẽ ra các dự án đầu tư lớn, gắn với các phương thức kinh doanh, đầu tư có yếu tố công nghệ, hệ sinh thái phủ rộng khắp các lĩnh vực, chẳng hạn như bán các gian hàng trên các trang thương mại điện tử, ứng dụng mua bán trực tuyến để sau đó cho người khác thuê lại bán hàng, hoặc mua hàng tích điểm thưởng, càng mua nhiều gian hàng, mua nhiều hàng được hoàn lại điểm về tài khoản (trên ứng dụng); nạp nhiều tiền vào tài khoản và giới thiệu người tham gia như mình thì càng được lên cấp cao hơn, được thưởng hoa hồng cao; hoặc là mở bán các gói đầu tư, quyền kinh doanh thương hiệu, cam kết lợi nhuận cao, người mua được sở hữu cổ phần và trở thành cổ đông của công ty hưởng cổ tức trọn đời.
Một số vụ đa cấp điển hình bị triệt phá như: Mua bán 24 (năm 2012 gây thiệt hại hơn 600 tỉ đồng), Liên kết Việt (năm 2016 gây thiệt hại hơn 1900 tỉ đồng); Gold times (năm 2020 gây thiệt hại 900 tỉ đồng); Bigbuy 24h (năm 2020 gây thiệt hại 500 tỉ đồng)... Các đối tượng phạm tội thường đăng ký các doanh nghiệp có vốn điều lệ rất lớn, mời những người nổi tiếng, có ảnh hưởng đối với giới trẻ về khởi nghiệp, đầu tư để làm diễn giả trong các hội nghị khách hàng, hội nghị hoa hồng, sự kiện lớn của công ty; đồng thời sử dụng các trang mạng, báo điện tử quảng cáo mạnh mẽ, dùng tiền để tài trợ, mua giải thưởng,... vẽ ra những mục tiêu rất lớn, thậm chí có cả kế hoạch niêm yết trên sàn chứng khoán quốc tế danh tiếng, đưa ra những hình ảnh về người đi trước thành công, được những ưu đãi vô cùng hấp dẫn của công ty như tặng nhà, xe, đi du lịch nghỉ dưỡng cao cấp...
Đa cấp biến tướng dưới hình thức đầu tư tài chính, huy động vốn trả lãi cao
Hình thức lừa đảo đầu tư tài chính, tiền ảo, Forex, BO (quyền chọn nhị phân) dưới dạng đa cấp bất hợp pháp. Người tham gia (còn gọi là người chơi, nhà đầu tư, đại lý) sẽ nộp một khoản tiền (nộp trực tiếp cho công ty hoặc thông qua người nhánh trên) dưới hình thức mở (mua) các gói đầu tư hoặc nạp tiền vào tài khoản trên sàn Forex, BO, tiền ảo (coin)... được cam kết lãi suất cao (có thể lên tới vài chục %/tháng), trả cố định theo tuần, tháng, quý... Người chơi chỉ cần nạp tiền vào tài khoản đầu tư, không cần làm gì, sẽ có hệ thống robot tự động (Robot AI) thực hiện lệnh trading và mang lại lợi nhuận cho nhà đầu tư; hoặc chính các nhân viên môi giới sẽ tạo các nhóm (group zalo, facebook, telegram) bắn tín hiệu (đọc lệnh, đọc nến) để nhà đầu tư thao tác đặt lệnh mua/bán các cặp tiền tệ, tiền ảo, vàng, dầu mỏ... đang được giao dịch trên thị trường quốc tế.
Các đối tượng lừa đảo liên tục tuyển người môi giới, mời gọi nhà đầu tư tham gia giao dịch tài chính và chi trả hoa hồng rất cao cho người giới thiệu dựa trên số tiền mà người chơi nạp vào tài khoản, bản chất là lấy tiền của người sau trả cho người trước. Để khêu gợi, kích thích lòng tham, muốn kiếm tiền nhanh trong thời gian nghỉ việc do dịch bệnh Covid-19, các đối tượng sử dụng các hình ảnh xe sang (do đối tượng đi thuê, mượn), ảnh chụp các kết quả giao dịch có lợi nhuận lớn... để người khác tò mò, tham gia. Khi số tiền được nạp vào hệ thống đủ lớn, hoặc bị cơ quan chức năng điều tra, có đơn thư tố cáo thì chúng sẽ đánh sập hệ thống, không cho rút tiền. Thực chất, hệ thống giao dịch ở các sàn này là không có thật mà chỉ là phần mềm được tạo ra bởi các đối tượng lừa đảo, chúng có thể can thiệp vào các lệnh mua bán của nhà đầu tư (treo lệnh, không cho chốt lời, không cho cắt lỗ, không cho rút tiền), giai đoạn đầu chúng cho nhà đầu tư thắng nhỏ, sau đó chúng sẽ làm mọi cách khiến nhà đầu tư thua lỗ. Cứ như vậy, chúng xoay vòng liên tục tới các lớp nhà đầu tư khác.
Ở một số trường hợp, các đối tượng lừa đảo đã sử dụng chiêu “ve sầu thoát xác” để chiếm đoạt tài sản của bị hại, theo đó, sau khi nhà đầu tư nộp tiền mua gói đầu tư, thời gian đầu các đối tượng trả lãi đều, đến khi không trả được, chúng quy đổi số tiền mà nhà đầu tư đã nộp sang một loại tiền ảo do chúng phát hành, có giá trị trao đổi, thanh toán nội bộ trong mạng lưới với nhau, với hứa hẹn sẽ niêm yết loại tiền ảo này trên các sàn giao dịch tiền điện tử uy tín thế giới (chuyển từ tiền thật sang tiền ảo), cuối cùng là bỏ mặc nhà đầu tư với số tiền ảo không có thật. Một số vụ lừa đảo này đã bị triệt phá như Bigbuy 24h (chuyển đổi tiền nhà đầu tư đã nộp sang SB coin), Lion group - Fxtrading market (chuyển đổi sang FXT coin), Winsbank (chuyển đổi sang Win coin); Liber forex (chuyển sang Lib coin), Modern Tech (chuyển đổi sang Ifan, Pincoin)...
Các hành vi bị cấm và chế tài xử lý vi phạm
Doanh nghiệp bán hàng đa cấp bị cấm thực hiện những hành vi: (1) Yêu cầu người khác phải đặt cọc hoặc nộp một khoản tiền nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp; (2) Yêu cầu phải mua một số lượng hàng hóa nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp; (3) Cho người tham gia bán hàng đa cấp nhận tiền hoặc lợi ích kinh tế khác từ việc giới thiệu người khác tham gia vào hoạt động bán hàng đa cấp mà không phải từ việc mua, bán hàng hóa của người được giới thiệu đó; (4) Từ chối chi trả không có lý do chính đáng các khoản hoa hồng, tiền thưởng hay lợi ích kinh tế khác mà người tham gia bán hàng đa cấp có quyền hưởng; (5) Cung cấp thông tin gian dối về kế hoạch trả thưởng, về lợi ích của việc tham gia mạng lưới bán hàng đa cấp; (6) Cung cấp thông tin gian dối, gây nhầm lẫn về tính năng, công dụng của hàng hóa hoặc hoạt động của doanh nghiệp thông qua báo cáo viên, đào tạo viên tại hội nghị, hội thảo, đào tạo hoặc thông qua tài liệu của doanh nghiệp; (7) Duy trì nhiều hơn một hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp, vị trí kinh doanh đa cấp, mã số kinh doanh đa cấp hoặc các hình thức khác tương đương đối với cùng một người tham gia bán hàng đa cấp; (8) Thực hiện khuyến mại sử dụng mạng lưới gồm nhiều cấp, nhiều nhánh mà trong đó người tham gia chương trình khuyến mại có nhiều hơn một vị trí, mã số hoặc các hình thức tương đương khác; (9) Tổ chức các hoạt động trung gian thương mại theo quy định của pháp luật thương mại nhằm phục vụ cho việc duy trì, mở rộng và phát triển mạng lưới bán hàng đa cấp; (10) Tiếp nhận hoặc chấp nhận đơn hoặc bất kỳ hình thức văn bản nào khác của người tham gia bán hàng đa cấp, trong đó, người tham gia bán hàng đa cấp tuyên bố từ bỏ một phần hoặc toàn bộ các quyền của mình theo quy định hoặc cho phép doanh nghiệp không phải thực hiện nghĩa vụ đối với người tham gia bán hàng đa cấp; (11) Kinh doanh theo phương thức đa cấp đối với đối tượng không được phép theo quy định của pháp luật...
Người tham gia bán hàng đa cấp bị cấm các hành vi: (1) Yêu cầu người khác phải đặt cọc hoặc nộp một khoản tiền nhất định để được ký hợp đồng tham gia bán hàng đa cấp; (2) Cung cấp thông tin gian dối hoặc gây nhầm lẫn về lợi ích của việc tham gia bán hàng đa cấp, tính năng, công dụng của hàng hóa, hoạt động của doanh nghiệp bán hàng đa cấp; (3) Tổ chức hội thảo, hội nghị, đào tạo về kinh doanh theo phương thức đa cấp khi chưa được doanh nghiệp bán hàng đa cấp ủy quyền bằng văn bản; (4) Lôi kéo, dụ dỗ, mua chuộc người tham gia bán hàng đa cấp của doanh nghiệp khác tham gia vào mạng lưới của doanh nghiệp mà mình đang tham gia; (5) Lợi dụng chức vụ, quyền hạn, địa vị xã hội, nghề nghiệp để khuyến khích, yêu cầu, lôi kéo, dụ dỗ người khác tham gia vào mạng lưới bán hàng đa cấp hoặc mua hàng hóa kinh doanh theo phương thức đa cấp; (6) Thực hiện hoạt động bán hàng đa cấp tại địa phương nơi doanh nghiệp chưa được cấp xác nhận đăng ký hoạt động bán hàng đa cấp tại địa phương...
Chế tài xử lý hành chính
Đối với cá nhân vi phạm sẽ bị xử phạt từ 3 triệu đồng đến 30 triệu đồng; đối với doanh nghiệp bán hàng đa cấp, mức phạt từ 30 triệu đồng đến 100 triệu đồng. Doanh nghiệp kinh đa cấp thực hiện một số hành vi vi phạm trên phạm vi từ hai tỉnh, thành phố trực thuộc trung ương trở lên thì mức phạt có thể tăng gấp đôi. Ngoài ra, người tham gia bán hàng đa cấp, doanh nghiệp bán hàng đa cấp còn bị áp dụng biện pháp khắc phục hậu quả: buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp có được do vi phạm hành chính; buộc cải chính thông tin sai sự thật hoặc gây nhầm lẫn đối với hành vi vi phạm.
Chế tài xử lý hình sự
Hành vi lợi dụng kinh doanh theo phương thức đa cấp để chiếm đoạt tài sản của người khác còn có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự về một trong các tội theo quy định của Bộ luật Hình sự: Điều 174 (tội "Lừa đảo chiếm đoạt tài sản") có khung hình phạt từ cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng cho đến 20 năm, tù chung thân; Điều 217 (tội "Vi phạm quy định về kinh doanh theo phương thức đa cấp") có khung hình phạt từ phạt tiền từ 500 triệu đồng đến 1 tỉ đồng; hoặc phạt cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng cho đến 05 năm; Điều 290 (tội "Sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản") có khung hình phạt từ cải tạo không giam giữ đến 03 năm hoặc phạt tù từ 06 tháng cho đến 20 năm.
Mỗi người dân cần nêu cao tinh thần trách nhiệm trong công tác, sinh hoạt. Pháp luật không cấm khi tham gia các giao dịch, quan hệ kinh tế để tăng nguồn thu nhập, nhưng trước hết cần tìm hiểu, nắm rõ các kiến thức cơ bản về giao dịch, hợp đồng dân sự, một số loại giao dịch tài chính; cập nhật thông tin thời sự, pháp luật để nắm bắt được các phương thức, thủ đoạn phạm tội trong giao dịch tài chính nói chung và trong hoạt động bán hàng đa cấp nói riêng.
NGUYỄN TỨ
Thẩm phán Tòa án quân sự Quân khu 2
