Ngày 21 tháng 6 năm 1925 - một ngày đã đi vào lịch sử báo chí Việt Nam như một mốc son rực rỡ, tại một căn gác nhỏ khiêm nhường ở số 13 Nhà Hàng - Quảng Châu (Trung Quốc), tờ Thanh Niên - cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên - chính thức phát hành số đầu tiên. Sự kiện tưởng như lặng lẽ ấy lại đánh dấu sự khai sinh của một dòng báo chí hoàn toàn mới ở Việt Nam: báo chí cách mạng, với sứ mệnh không đơn thuần là truyền tải thông tin, mà là dẫn đường, khai sáng và khơi dậy khát vọng giải phóng dân tộc. Người đặt nền móng cho dòng báo chí này chính là Nguyễn Ái Quốc - nhà tư tưởng lớn, nhà hoạt động quốc tế lỗi lạc, và cũng là người thắp lửa đầu tiên cho báo chí cách mạng Việt Nam.
Trong bối cảnh lịch sử đầu thế kỷ XX, khi đất nước chìm trong bóng tối của chế độ thực dân phong kiến, truyền thông đại chúng tại Việt Nam hoặc bị chi phối bởi tư tưởng phong kiến bảo thủ, hoặc bị khống chế nghiệt ngã dưới bàn tay kiểm duyệt của thực dân Pháp, thì việc Nguyễn Ái Quốc cho ra đời một tờ báo do người Việt làm chủ, vì sự nghiệp cách mạng của nhân dân Việt Nam, đã thể hiện một tầm nhìn chiến lược mang tính cách mạng sâu sắc. Đây không chỉ là hành vi khởi xướng báo chí, mà còn là hành động dẫn đường chính trị thông qua báo chí - nơi ngòi bút trở thành vũ khí, tin bài trở thành lời hiệu triệu toàn dân vùng lên đấu tranh giành độc lập tự do [1].
Ảnh minh họa. Nguồn: VTV.
Từ tờ Thanh Niên ấy, trong suốt một thế kỷ tiếp nối (1925 - 2025), một nền báo chí cách mạng chân chính đã hình thành và phát triển không ngừng dưới sự dẫn dắt tư tưởng, đạo đức và phương pháp luận mà Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh để lại. Vai trò của Người không dừng lại ở việc sáng lập một tờ báo cụ thể, mà chính là khai sáng một hệ giá trị báo chí mới, đặt cơ sở tư tưởng - tổ chức - nghiệp vụ - nhân sự cho sự phát triển toàn diện của báo chí cách mạng Việt Nam. Từ việc xác lập quan điểm “báo chí là công cụ giáo dục, vận động và tổ chức quần chúng” [2], đến việc đào tạo cán bộ viết báo, trực tiếp viết bài, biên tập và phát hành, Người đã kiến tạo một nền báo chí “của dân, do dân, vì dân”, “viết cho dân thì phải nói như dân nói” - giản dị, gần gũi mà đầy tính chiến đấu [3].
Khác với báo chí tư sản vốn thiên về mô hình thông tin thương mại hay báo chí phong kiến mang tính cung đình, báo chí cách mạng dưới ngọn cờ của Nguyễn Ái Quốc ra đời mang một lý tưởng cao đẹp: phụng sự nhân dân, bảo vệ lẽ phải, cổ vũ hành động cách mạng và xây dựng xã hội công bằng. Trong tờ báo ấy, mỗi bài viết không chỉ là sản phẩm báo chí, mà là hành vi chính trị có ý thức, là tư liệu lịch sử sống động góp phần tạo dựng nền tảng cho tư tưởng cách mạng Việt Nam hiện đại [4].
Không thể phủ nhận rằng, sự ra đời của Thanh Niên năm 1925 chính là khởi điểm cho dòng chảy một thế kỷ báo chí cách mạng Việt Nam - một dòng chảy đặc biệt, nơi các nhà báo cũng là chiến sĩ, tờ báo cũng là diễn đàn đấu tranh, và hoạt động báo chí trở thành một phần cốt lõi của sự nghiệp cách mạng. Trải qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, thời kỳ xây dựng và đổi mới đất nước, báo chí cách mạng Việt Nam không ngừng phát triển mạnh mẽ, luôn giữ vững vai trò là lực lượng xung kích trên mặt trận tư tưởng - văn hóa, là cầu nối giữa Đảng, Nhà nước với nhân dân. Trong toàn bộ tiến trình đó, di sản tư tưởng và phương pháp báo chí của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh luôn là kim chỉ nam, là nền tảng lý luận - thực tiễn vô cùng quý giá cho hoạt động báo chí trong mọi giai đoạn cách mạng [5].
Hôm nay, khi nhìn lại một thế kỷ báo chí cách mạng, không thể không khẳng định rằng: Nguyễn Ái Quốc chính là người đã thắp lên ngọn lửa đầu tiên - ngọn lửa chưa bao giờ tắt - để từ đó báo chí Việt Nam đi từ con số không, vươn lên trở thành một nền báo chí có bản sắc, bản lĩnh, nhân văn và hiện đại. Vai trò lịch sử ấy không thể thay thế, không thể phai mờ, và mãi mãi xứng đáng được tôn vinh như một biểu tượng sáng ngời về sự kết tinh giữa tư duy báo chí hiện đại với tinh thần yêu nước, giữa lý tưởng cách mạng với sự nghiệp giáo dục công luận.
Từ “Le Paria - Người cùng khổ” đến người dẫn đường dân tộc
Lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam không thể tách rời hành trình tư tưởng và hành động của Nguyễn Ái Quốc - người đã đi từ nỗi đau của một dân tộc bị áp bức đến sứ mệnh khai sáng bằng ngòi bút, từ “kẻ cùng khổ” bôn ba bốn biển năm châu, đến người dẫn đường của cả một dân tộc đứng dậy giành độc lập, tự do.
Năm 1917, Nguyễn Ái Quốc đặt chân đến Pháp - trung tâm của chủ nghĩa thực dân và cũng là cái nôi của tự do, dân chủ tư sản - với hành trang là nỗi đau của người mất nước và một ý chí mãnh liệt đi tìm con đường cứu nước đúng đắn. Chỉ hai năm sau, năm 1919, Người đã viết nên văn kiện đầu tiên làm chấn động chính trường Pháp và thức tỉnh lương tri quốc tế: “Bản yêu sách của nhân dân An Nam” - bản kiến nghị gồm tám điểm gửi Hội nghị Versailles, đòi quyền tự do, dân chủ, bình đẳng tối thiểu cho dân tộc Việt Nam [6].
Từ năm 1922, trên chính đất Pháp - nơi Người từng làm thuê lau bếp, quét tuyết, in ảnh thuê để kiếm sống - Nguyễn Ái Quốc cho ra đời tờ Le Paria (Người cùng khổ), cơ quan ngôn luận của Liên hiệp Thuộc địa - một tổ chức quốc tế tập hợp những người cách mạng từ các xứ thuộc địa của Pháp. Tờ báo này không chỉ là diễn đàn chống chủ nghĩa thực dân đầu tiên dành cho các dân tộc bị áp bức, mà còn là nơi Nguyễn Ái Quốc thực hành lý tưởng báo chí chiến đấu một cách trực diện, sắc bén và thuyết phục [7].
Trên những trang báo Le Paria, Nguyễn Ái Quốc viết không nghỉ. Hàng chục bài báo, truyện ngắn, tiểu luận bằng tiếng Pháp được đăng tải, trong đó nổi bật là những áng văn chính luận xuất sắc như: Vi hành, Con rồng tre, Thuế máu, Bọn thực dân rởm, Đông Dương... Những bài viết ấy không chỉ phơi bày bản chất tàn bạo, giả nhân giả nghĩa của chủ nghĩa thực dân Pháp, mà còn là sự khởi đầu cho một tư duy báo chí hành động: viết là để đấu tranh, để lay động nhận thức, khơi dậy lòng tự tôn dân tộc và tổ chức hành động cách mạng. Tác phẩm “Thuế máu” (Bản án chế độ thực dân Pháp) đặc biệt gây tiếng vang lớn khi vạch trần sự dối trá của thực dân Pháp trong việc bắt lính bản xứ đưa ra mặt trận châu Âu như “quân cờ thí mạng”, trong khi ở chính quốc, khẩu hiệu “tự do - bình đẳng - bác ái” chỉ là lớp vỏ hào nhoáng che giấu bất công [8].
Một đặc điểm nổi bật trong báo chí của Nguyễn Ái Quốc thời kỳ này là dùng chính ngôn ngữ, biểu tượng, văn hóa và luận điệu của kẻ thống trị để chống lại chính chúng. Việc sử dụng tiếng Pháp không chỉ để truyền thông điệp đến quốc tế, mà còn là một chiến thuật đấu tranh văn hóa - chính trị cực kỳ sắc bén. Bằng lối hành văn châm biếm, logic, kết hợp giữa lý luận và hình tượng nghệ thuật, Nguyễn Ái Quốc đã “xoay mũi dùi ngay trong lòng kẻ thù”, khiến không ít trí thức Pháp thức tỉnh, đồng tình và bắt đầu lên tiếng phản đối chế độ thực dân [9].
Không thể không nhấn mạnh rằng, từ Le Paria đến Thanh Niên, Nguyễn Ái Quốc đã nhất quán theo đuổi một lý tưởng: viết để hành động, viết để giác ngộ, viết để giải phóng con người và dân tộc. Tờ Thanh Niên, ra đời năm 1925, chính là sự tiếp nối có tổ chức, có lý luận và có lực lượng từ những tư tưởng báo chí đã được hun đúc trong những năm tháng hoạt động tại Pháp và quốc tế. Nếu Le Paria là nơi phát đi tiếng nói chống thực dân ra toàn thế giới, thì Thanh Niên là diễn đàn trực tiếp dẫn dắt phong trào cách mạng Việt Nam, đào tạo cán bộ, tổ chức lực lượng, và thổi bùng lên ý chí giành độc lập dân tộc bằng con đường cách mạng vô sản [10].
Sự chuyển hóa từ “Người cùng khổ” đến “người dẫn đường dân tộc” trong con đường báo chí của Nguyễn Ái Quốc không chỉ là một bước ngoặt cá nhân, mà là một minh chứng sống động cho sức mạnh giải phóng của ngòi bút chân chính. Đó là ngòi bút không chỉ dám nói sự thật, mà còn biết hướng quần chúng đến chân lý, đến hành động cách mạng, vượt qua mọi biên giới quốc gia để truyền cảm hứng cho những người bị áp bức trên toàn thế giới.
Một thế kỷ sau, nhìn lại từ tờ Le Paria 1922 đến các cơ quan báo chí cách mạng Việt Nam ngày nay, có thể thấy rằng: di sản báo chí của Nguyễn Ái Quốc không chỉ còn trong sách sử, mà đang sống động trong từng trang báo, từng người làm báo chân chính - những người tiếp tục mang trong mình lý tưởng “viết để phục vụ dân tộc và nhân loại” như Người từng khởi xướng.
“Thanh niên” - chiếc nôi đầu tiên của Báo chí Cách mạng Việt Nam
Nếu phải chọn một mốc khởi nguyên cho nền báo chí cách mạng Việt Nam, thì đó chính là ngày 21 tháng 6 năm 1925, khi tờ Thanh Niên - cơ quan ngôn luận của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên - ra số đầu tiên tại Quảng Châu (Trung Quốc). Đây không chỉ là một sự kiện mang tính biểu tượng về mặt lịch sử, mà còn là bước ngoặt cách mạng về tư tưởng, phương pháp và sứ mệnh của báo chí Việt Nam: từ một công cụ thông tin thành một công cụ giác ngộ, tổ chức và dẫn dắt cách mạng. Người sáng lập, người viết bài, người biên tập, người in ấn và phát hành - tất cả là Nguyễn Ái Quốc - nhà báo đầu tiên và vĩ đại nhất của cách mạng Việt Nam [11].
Trong suốt 5 năm tồn tại (1925 - 1930), Thanh Niên đã phát hành 208 số báo, một con số ấn tượng trong điều kiện hoạt động cách mạng bí mật, đầy hiểm nguy. Theo hồ sơ mật thám Pháp được giải mật và công bố trong bộ phim tài liệu “Nhà báo Nguyễn Ái Quốc - Giải mã hồ sơ mật thám Pháp” (VTV Đặc biệt, 2025), toàn bộ số báo này đã được lưu giữ suốt gần một thế kỷ tại Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại (Centre des Archives d’Outre-mer - CAOM), Pháp, và nay mới được số hóa, phục dựng toàn văn [12]. Đây không chỉ là di sản báo chí quý giá mà còn là kho tư liệu lịch sử không thể thay thế, thể hiện toàn diện tư tưởng, đường lối, phương pháp và tầm vóc chiến lược của Nguyễn Ái Quốc trong việc sử dụng báo chí như một công cụ giải phóng dân tộc.
Tờ Thanh Niên là một minh chứng điển hình cho mô hình báo chí cách mạng kiểu mới, nơi báo chí không chỉ làm nhiệm vụ truyền tin mà còn truyền lửa, tổ chức, huấn luyện và kêu gọi hành động. Nội dung các số báo không hề đơn điệu, mà mang tính giáo dục sâu sắc, được trình bày một cách giản dị, dễ hiểu, nhưng hàm chứa tư tưởng cách mạng sắc bén. Nhiều bài viết mang tính cương lĩnh và tư tưởng nền tảng như: Tư cách người cách mạng, Con đường giải phóng dân tộc, Đường Kách mệnh, hay những bài giới thiệu về Cách mạng tháng Mười Nga đã đóng vai trò như những “bài giảng lý luận vỡ lòng” cho hàng nghìn thanh niên yêu nước - những hạt giống đỏ của cách mạng Việt Nam [13].
Trong các bài viết ấy, Nguyễn Ái Quốc đã không sử dụng ngôn ngữ hàn lâm, hoa mỹ, mà dùng một phong cách văn chương báo chí giản dị, gần gũi với ngôn ngữ đời sống, dễ hiểu, giàu cảm xúc và tính thuyết phục cao. Chính điều này đã làm nên một kiểu “giáo dục chính trị bằng báo chí” vô cùng độc đáo, giúp nâng cao dân trí, đánh thức tinh thần yêu nước và cổ vũ tinh thần hành động trong tầng lớp công nhân, nông dân, thanh niên trí thức lúc bấy giờ - những lực lượng nòng cốt của cách mạng [14].
Không dừng lại ở viết báo, Nguyễn Ái Quốc còn xây dựng cả một hệ thống tổ chức phân phối báo chí cách mạng một cách linh hoạt và sáng tạo. Báo Thanh Niên được in tại Quảng Châu, sau đó đưa vào Việt Nam qua nhiều ngả bí mật, chủ yếu qua đường biên giới các tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, Quảng Ninh... Sau khi vào đến Việt Nam, báo được chuyển tay, chép tay, thậm chí sao lại thủ công trên giấy bản, rồi bí mật truyền tay nhau như những “trường học di động” của cách mạng [15].
Tờ Thanh Niên cũng là nơi đào tạo, tuyển chọn và rèn luyện cán bộ cách mạng đầu tiên bằng phương pháp báo chí. Những cán bộ được Nguyễn Ái Quốc trực tiếp huấn luyện đều được giao nhiệm vụ vừa học lý luận, vừa thực hành viết báo, biên tập tài liệu, tổ chức truyền bá. Có thể nói, báo chí - trong cách nghĩ của Nguyễn Ái Quốc - không tách rời chính trị, càng không tách rời tổ chức. Nó là một phần không thể thiếu trong toàn bộ tiến trình cách mạng, là công cụ định hướng tư tưởng và hành động. Như lời Người viết: “Làm cách mạng không thể thiếu tờ báo cách mạng. Báo là tai mắt, là vũ khí, là người thầy, là chiến sĩ tiên phong” [16].
Từ Thanh Niên, dòng báo chí cách mạng Việt Nam tiếp tục phát triển mạnh mẽ với các tờ báo khác như Đông Phương, Tranh đấu, Dân cày, Cờ giải phóng, và sau này là Cứu quốc, Sự thật, Nhân dân... Tuy nhiên, Thanh Niên vẫn mãi là chiếc nôi khai sinh báo chí cách mạng Việt Nam, nơi Nguyễn Ái Quốc đặt nền móng về tư tưởng, tổ chức, đạo đức và phương pháp làm báo cách mạng mà đến hôm nay, sau 100 năm, vẫn còn nguyên giá trị dẫn đường và soi sáng.
Nhìn lại, có thể khẳng định: tờ báo đầu tiên của báo chí cách mạng Việt Nam không phải một sản phẩm truyền thông thông thường, mà là một công cụ khai sáng dân tộc, nơi kết tinh tư tưởng giải phóng, phương pháp cách mạng và đạo đức báo chí kiểu mới. Đó chính là khởi nguồn của dòng báo chí lấy dân làm gốc, lấy lý tưởng độc lập - tự do làm đích, và lấy sự thật làm tôn chỉ tối cao - một di sản vĩ đại mà Nguyễn Ái Quốc để lại cho nền báo chí cách mạng Việt Nam hôm nay và mai sau.
Hồ sơ mật - Ánh sáng từ bóng tối
Một trong những khám phá gây chấn động giới nghiên cứu báo chí và lịch sử cách mạng Việt Nam trong năm 2025 chính là bộ phim tài liệu đặc biệt do Đài Truyền hình Việt Nam sản xuất mang tên “Nhà báo Nguyễn Ái Quốc - Giải mã hồ sơ mật thám Pháp”. Tác phẩm này đã lần đầu tiên công khai hơn 10.000 trang tài liệu mật của mật thám Pháp, hé mở một lớp trầm tích tư liệu chưa từng được biết đến về hoạt động báo chí của Nguyễn Ái Quốc trong giai đoạn từ năm 1919 đến 1945 - giai đoạn Người đặt nền móng cho nền báo chí cách mạng Việt Nam [17]. Đây không chỉ là những trang hồ sơ khô cứng của bộ máy thực dân, mà là những dòng ký ức sống động, lặng lẽ khắc họa chân dung một nhà báo - chiến sĩ được chính đối phương xếp loại là “khủng bố lý luận quốc tế”, với mã số đặc biệt: Nguyễn Ái Quốc.
Giá trị của những hồ sơ này không chỉ nằm ở con số khổng lồ hay tính chất tuyệt mật, mà quan trọng hơn, chúng trở thành tư liệu không thể thay thế trong việc nghiên cứu sự ra đời và phát triển của báo chí cách mạng từ góc nhìn của chính kẻ đàn áp. Tài liệu được trích xuất từ các nguồn chính thức: Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại Pháp, Sở Cảnh sát Paris, Bộ Nội vụ và Bộ Thuộc địa Pháp, bao gồm báo cáo định kỳ, biên bản họp nội bộ, thư tín, trát bắt, lệnh theo dõi, danh sách các bút danh và - đặc biệt quý giá - là những bản phân tích chi tiết về hiệu ứng tuyên truyền của tờ Thanh Niên tại các tỉnh, các địa bàn trọng điểm hoạt động [18]. Những ghi chép ấy vô tình cho thấy cách mà thực dân Pháp đã coi tờ báo do Nguyễn Ái Quốc sáng lập không chỉ là một ấn phẩm thông tin mà là một “tổng hành dinh tư tưởng cách mạng”, một trung tâm đầu tàu cần phải bị triệt hạ bằng mọi giá - một sự thừa nhận gián tiếp đầy giá trị về sức lan tỏa và hiệu quả truyền thông cách mạng của ngòi bút Nguyễn Ái Quốc.
Đặc biệt, hồ sơ mật hé lộ chiến lược sử dụng nhiều bút danh khác nhau của Nguyễn Ái Quốc để qua mặt mật thám, nhưng vẫn duy trì một giọng điệu nhất quán về lý luận, lập trường và phong cách báo chí. Báo cáo của mật thám ghi rõ từng bài viết, phân tích hiệu ứng truyền bá, liệt kê chi tiết tên gọi giả danh, địa điểm phát hành và thậm chí cả “phân vùng ảnh hưởng” của từng bài viết [19]. Điều này cho thấy, dù Người sử dụng nhiều danh xưng như Li-n, V.Anh, T.Lan, Q.T, hay Người yêu nước, thì tất cả đều phát ra cùng một giọng nói lý tưởng thống nhất, phản ánh một chiến lược làm báo cách mạng thiên tài: đa danh nhưng không đa lập trường, đa giọng nhưng chung một tiếng nói của cách mạng.
Không dừng lại ở nội dung bài viết, những hồ sơ này còn cho thấy sự kỳ công của một mạng lưới phát hành báo chí được tổ chức như một chiến dịch quân sự bí mật. Tờ Thanh Niên, với những số báo in ở Quảng Châu, được vận chuyển qua các tuyến đường giao liên từ Trung Quốc về Lạng Sơn, Cao Bằng, rồi tỏa về khắp các vùng nông thôn Bắc Bộ - nơi phong trào cách mạng âm thầm trỗi dậy. Các bản đồ trích từ hồ sơ của mật thám ghi rõ tuyến vận chuyển, danh sách liên lạc viên, và mật hiệu sử dụng trong quá trình giao nhận - một minh chứng không thể phủ nhận rằng báo chí cách mạng không chỉ là công cụ truyền thông, mà còn là một phần máu thịt của hệ thống tổ chức cách mạng chiến lược [20].
Quan trọng hơn cả, các tập hồ sơ còn cung cấp những tư liệu quý báu về hiệu ứng thực tiễn của báo chí cách mạng trong quần chúng, đặc biệt từ năm 1926 đến 1929. Báo cáo của mật thám ghi nhận hàng trăm sự kiện đình công, biểu tình, nổi dậy có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến những bài viết đăng trên tờ Thanh Niên. Nhiều bài báo được sao chép tay, truyền tay trong các buổi sinh hoạt của công hội bí mật, hội kín trí thức và cả trong các lớp bình dân học vụ ban đầu. Những bài viết về “tư cách người cách mạng”, “quyền lợi người lao động”, “chủ nghĩa cộng sản”, “Cách mạng Tháng Mười Nga” đã trở thành tài liệu lý luận và thực hành cho phong trào đấu tranh dân chủ ở nông thôn và các đô thị. Tư liệu mật thám đã vô tình xác nhận rằng: báo chí cách mạng thực sự là một mặt trận tổng hợp, nơi ngôn từ không còn là mô tả mà là hiệu triệu, tổ chức và kích hoạt hành động cách mạng [21].
Từ những dữ kiện đầy sức nặng này, có thể tóm lược ba giá trị nền tảng của hoạt động báo chí Nguyễn Ái Quốc thời kỳ đầu như được chứng thực qua hồ sơ mật: Thứ nhất, nghệ thuật sử dụng bút danh đa dạng nhưng tư tưởng đồng nhất - thể hiện bản lĩnh lý luận và kỹ năng truyền thông cách mạng siêu việt. Thứ hai, mô hình tổ chức hệ thống phát hành báo chí bí mật nhưng hiệu quả, chứng tỏ khả năng tích hợp báo chí với vận hành tổ chức cách mạng một cách bài bản, chặt chẽ và linh hoạt. Thứ ba, và quan trọng nhất, là tác động thực tế tới quần chúng - báo chí không chỉ làm nhiệm vụ truyền tin, mà là một tác nhân trực tiếp thúc đẩy phong trào cách mạng lan rộng, bền bỉ và hiệu quả [22].
Từ đó có thể khẳng định, ngay từ những bước đầu tiên, báo chí cách mạng Việt Nam dưới ngòi bút của Nguyễn Ái Quốc không phải là một sản phẩm văn hóa đơn thuần, mà là một “mặt trận đặc biệt” - nơi nhà báo là chiến sĩ, bài viết là vũ khí, và mỗi số báo là một đội hình xung kích tư tưởng. Các hồ sơ mật thám Pháp, vô tình hay hữu ý, đã trở thành minh chứng sống động và khách quan nhất cho một sự thật lịch sử: báo chí cách mạng, ngay từ thời khởi sinh, đã là một công cụ kết hợp tinh tế giữa lý luận, tổ chức và hành động - phục vụ lý tưởng giải phóng dân tộc, phụng sự nhân dân và đặt nền móng cho một nền truyền thông vì cách mạng, vì chân lý, vì lẽ phải.
Phong cách báo chí Nguyễn Ái Quốc - Kim chỉ nam dẫn đường cho báo chí cách mạng Việt Nam
Trong suốt một thế kỷ hình thành và phát triển của nền báo chí cách mạng Việt Nam, phong cách báo chí của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh luôn tỏa sáng như một chuẩn mực mẫu mực về tư duy lý luận, phương pháp hành văn và tinh thần hành động cách mạng. Đó không chỉ là một lối viết, mà là một triết lý làm báo - nơi ngòi bút trở thành vũ khí, bài viết trở thành khẩu hiệu, và nhà báo chính là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng. Ở Người, có thể nhận thấy rõ ba trụ cột làm nên bản sắc báo chí: tư tưởng vững chắc, phong cách giản dị - cảm xúc - thuyết phục, và tinh thần hành động giáo dục.
Ngòi bút của Nguyễn Ái Quốc trước hết luôn neo đậu vào nền tảng tư tưởng kiên định của chủ nghĩa Mác - Lênin, kết hợp sâu sắc với tinh thần dân tộc, khát vọng độc lập và lý tưởng công bằng xã hội. Người coi báo chí là vũ khí sắc bén phục vụ cho cách mạng, cho mục tiêu giải phóng dân tộc và kiến thiết đất nước. Quan niệm của Người về báo chí không chỉ dừng lại ở việc truyền tải thông tin, mà còn mang sứ mệnh cổ động, tổ chức và lãnh đạo quần chúng. “Báo chí là công cụ tuyên truyền, cổ động, tổ chức, lãnh đạo...” - lời khẳng định này của Người là kim chỉ nam để bao thế hệ người làm báo cách mạng xác lập vai trò chính trị và định hướng tư tưởng cho ngòi bút của mình [23], [24].
Tuy nhiên, điều khiến phong cách báo chí của Người có sức lay động lớn lao lại nằm ở sự giản dị đến mức mẫu mực trong cách diễn đạt. Hồ Chí Minh từng căn dặn: “Viết cho dân thì phải nói như dân nói” - một chỉ dẫn không chỉ mang tính kỹ thuật ngôn ngữ mà còn là quan điểm xuyên suốt về phương pháp truyền thông đại chúng [25]. Trong từng bài báo, từng bài nói, dù viết bằng tiếng Việt, tiếng Pháp hay tiếng Trung, Người đều chọn những từ ngữ giản dị, hình ảnh gần gũi, bố cục ngắn gọn, câu chữ sáng rõ, dễ hiểu, giàu cảm xúc nhưng vẫn chứa đựng chiều sâu tư tưởng. Phong cách ấy khiến báo chí không còn là một hình thức tuyên truyền khô cứng mà trở thành nguồn cảm hứng, là lời hiệu triệu có sức thuyết phục mạnh mẽ. Khi cần đấu tranh, ngòi bút của Người đanh thép và kiên quyết. Khi cần cổ động, giọng văn lại tươi sáng, gần gũi và tràn đầy hy vọng. Khi cần giáo dục, bài viết lại mềm mại, dễ tiếp cận nhưng vẫn đầy sức nặng. Tất cả tạo nên một hệ phong cách linh hoạt, biến hóa mà vẫn nhất quán về mục tiêu và lý tưởng cách mạng [24], [25], [26].
Quan trọng hơn cả, báo chí trong tư tưởng của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh không bao giờ là hoạt động đơn thuần mà luôn gắn với mục tiêu hành động và giáo dục. Người từng nhấn mạnh rằng viết báo là để nâng cao dân trí, chấn hưng dân khí và cải thiện dân sinh - ba trụ cột của một xã hội tiến bộ [27]. Trong thư gửi Ban Tuyên huấn Trung ương ngày 12/10/1952, Người viết: “Làm báo để nâng cao tinh thần yêu nước và ý thức cách mạng cho quần chúng... Bài báo cần ngắn, gọn, sáng rõ, dễ hiểu, thiết thực, vui tươi” [23]. Đây không chỉ là lời chỉ dẫn cụ thể cho một thế hệ làm báo cách mạng trong thời kỳ kháng chiến, mà còn là tuyên ngôn báo chí cho mọi thời đại. Đằng sau yêu cầu về hình thức ấy là cả một hệ triết lý: báo chí phải phục vụ con người, đến với quần chúng, nâng họ lên bằng tri thức, cảm hứng và hành động cụ thể.
Cũng vì thế, Người luôn đòi hỏi nhà báo - đặc biệt là cán bộ làm công tác tuyên truyền - không chỉ giỏi chuyên môn mà còn phải rèn luyện đạo đức, giữ vững lập trường chính trị, hiểu được tâm tư, nguyện vọng của nhân dân và dám phê bình, tự phê bình để hoàn thiện bài viết và hoàn thiện chính mình. Báo chí cách mạng, theo quan điểm Hồ Chí Minh, là sản phẩm của sự dấn thân trí tuệ, của đạo đức nghề nghiệp, và là kết quả của sự đồng hành cùng nhân dân trong từng bước chuyển mình của lịch sử dân tộc [24], [26], [27].
Chính vì thế, từ những bài viết đầu tiên trên tờ “Le Paria”, tờ “Thanh Niên”, cho đến các chỉ dẫn sau này trong kháng chiến, phong cách báo chí Nguyễn Ái Quốc không chỉ tạo dựng nên cốt lõi cho dòng báo chí cách mạng Việt Nam, mà còn là ngọn lửa tiếp sức cho mọi thế hệ người làm báo Việt Nam hôm nay và mai sau - những người viết để dẫn đường, viết để phụng sự nhân dân, và viết để làm cho đất nước ngày một tươi sáng hơn.
Di sản một thế kỷ - Ngọn lửa chưa bao giờ tắt
Từ tờ Thanh Niên đầu tiên do Nguyễn Ái Quốc sáng lập năm 1925, thông qua các tờ báo quan trọng như Cứu quốc, Sự thật, Nhân Dân và bệ phóng hàng trăm cơ quan báo chí cách mạng hiện đại vẫn đang hoạt động mạnh mẽ hôm nay, di sản tư tưởng và thực tiễn mà Người để lại đã trở thành ngọn lửa bất diệt, định hình bản sắc, chức năng và lý tưởng của báo chí Việt Nam suốt một thế kỷ qua. Tinh thần đó mang tên “báo chí là cách mạng, là phụng sự nhân dân” - dòng chảy không ngừng được kế tục, truyền lửa từ thế hệ này qua thế hệ khác, từ chiến khu đến vùng đồng bằng, từ giấy in đến nền tảng số.
Trong suốt hành trình 100 năm, nền báo chí cách mạng nước nhà đã chứng kiến hơn 500 nhà báo - liệt sĩ đã ngã xuống, và hàng nghìn phóng viên không ngại gian khó bám trụ mọi mặt trận - từ chiến trường khốc liệt đến biên giới xa xôi, họ đã “viết bằng máu và mồ hôi” để ghi lại từng khoảnh khắc lịch sử, bảo vệ sự thật, cổ vũ tinh thần dân tộc và góp phần cấu thành nên ký ức tập thể của dân tộc [28].
Bước vào kỷ nguyên số, khi báo chí truyền thống gặp phải thử thách từ mạng xã hội, tin tức giả, tốc độ lan truyền tức thời và yêu cầu cao về đa phương tiện, di sản báo chí cách mạng của Nguyễn Ái Quốc trở thành kim chỉ nam bất biến. Trong khi hình thức thay đổi, phương tiện đa dạng hơn - báo mạng, truyền hình Internet, podcast, vlog... - tư tưởng cốt lõi: “Báo chí phải làm cho dân hiểu, dân tin, dân hành động”, vẫn giữ nguyên giá trị định hướng và điều hướng xã hội trong bối cảnh mới [29].
Đây không chỉ là khẩu hiệu, mà là phương pháp luận làm báo trong kỷ nguyên số. Khi tin tức biến hóa liên tục và sự thật đôi khi chỉ còn là một dòng tweet, báo chí cách mạng theo tinh thần Hồ Chí Minh phải giữ vững tôn chỉ: giải thích - thuyết phục - dẫn dắt. Thông tin cần được kiểm chứng kỹ lưỡng, nội dung cần truyền tải bằng cách dễ hiểu nhất, chuyển hóa thành hành động cụ thể: từ hiểu biết đến thực hiện, từ lá thư gửi đến đồng bào đến hành động cộng đồng thiết thực, từ kiến thức dân trí đến cải thiện đời sống [29].
Và vì lẽ đó, hệ thống báo chí cách mạng Việt Nam không chỉ phát triển theo quy mô, số lượng mà còn mở rộng chiều sâu nội dung. Các tờ báo và nền tảng truyền thông ngày nay không chỉ đưa tin mà còn làm “giáo dục từ xa”, tham gia thúc đẩy xây dựng văn hóa đọc, truyền tải kỹ năng sống, tuyên truyền chính sách, truyền cảm hứng đổi mới - tất cả đều dựa trên phong cách báo chí chiến đấu mà Nguyễn Ái Quốc đã đặt nền móng. Chính nhờ vậy, báo chí cách mạng vẫn giữ vững vị trí là diễn đàn của dân, do dân và vì dân, một mặt trận chữ nghĩa, một kênh thông tin chiến lược quan trọng đối với Đảng, Nhà nước và cộng đồng.
Một thế kỷ trôi qua, ngọn lửa mà Nguyễn Ái Quốc thắp nên qua từng con chữ, từng bài báo, từng chỉ dẫn về mục đích và hình thức báo chí vẫn còn sáng rực trong hàng triệu tin bài, bài bình luận, phóng sự và nghiên cứu truyền thông hiện nay. Khi mỗi người làm báo hôm nay vẫn khắc ghi nguyên tắc: viết để dân hiểu, viết để dân tin, viết để dân làm, chính là họ đang truyền tiếp ngọn lửa cách mạng ấy, biến di sản thành hành động sống động hàng ngày.
Một thế kỷ nối dài ngọn lửa khai sáng
Lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam - từ tờ Thanh Niên phát hành giữa lòng Quảng Châu năm 1925 đến hàng nghìn cơ quan báo chí hiện đại hôm nay - không chỉ là hành trình phát triển của một loại hình truyền thông, mà còn là dòng chảy bất tận của một sứ mệnh: sứ mệnh khai sáng, phụng sự và dẫn dắt dân tộc. Và ngọn lửa đầu tiên của sứ mệnh ấy - chính là ánh sáng do Nhà báo Nguyễn Ái Quốc thắp lên bằng trí tuệ, bằng trái tim yêu nước, bằng tinh thần cách mạng kiên định và bằng cả cuộc đời cống hiến không mệt mỏi của Người cho sự nghiệp giải phóng dân tộc bằng con chữ, bằng ngôn luận, bằng báo chí.
Nguyễn Ái Quốc không đơn thuần là một người viết báo. Người là người sáng lập nền báo chí cách mạng Việt Nam, là người xác lập những tiêu chí nền tảng nhất cho một nền báo chí không chỉ phản ánh hiện thực mà còn thay đổi hiện thực, không chỉ thông tin mà còn giác ngộ, không chỉ truyền đạt mà còn khơi nguồn hành động. Người viết để hành động, viết để thức tỉnh dân trí, viết để xây nên nền tảng tinh thần cho cách mạng. Tư tưởng báo chí của Nguyễn Ái Quốc luôn nhất quán: “Chúng ta viết báo là để học làm cách mạng và làm cho người khác cũng học làm cách mạng” (Thanh Niên, số đầu tiên, 21/6/1925). Câu nói ấy đến nay vẫn nguyên giá trị như một lời hiệu triệu, vừa giản dị, vừa sâu sắc, vừa thời sự, vừa trường tồn.
Tròn một thế kỷ đã trôi qua, lời Người viết vẫn vang vọng trong từng trang báo, từng phóng sự, từng chuyên mục - từ vùng cao biên giới đến những đô thị hiện đại, từ tờ báo in truyền thống đến các nền tảng số đang lan tỏa mạnh mẽ trên không gian mạng. Báo chí cách mạng Việt Nam hôm nay đã vượt qua giới hạn của một phương tiện thông tin để trở thành một thiết chế xã hội, một “mặt trận” đúng như Người từng ví - nơi nhà báo là chiến sĩ, mỗi bài báo là vũ khí, mỗi tờ báo là lá cờ dẫn đường. Trong mỗi bản tin thời sự, mỗi cuộc điều tra phản biện, mỗi tuyến bài cổ vũ cái đúng, phê phán cái sai, đấu tranh cho dân chủ, công bằng và nhân văn - vẫn còn đó ánh sáng của “ngọn lửa Nguyễn Ái Quốc”.
Tự hào với một thế kỷ rực rỡ ấy, chúng ta - những người làm báo hôm nay - cần nhận thức rõ trách nhiệm nối dài di sản. Đó là trách nhiệm bảo vệ tính cách mạng và nhân văn của báo chí, phát triển báo chí trong xu thế hiện đại mà không đánh mất bản sắc, giữ gìn bản lĩnh chính trị vững vàng trong dòng xoáy thông tin hỗn loạn, nâng cao đạo đức nghề nghiệp giữa những biến đổi không ngừng của xã hội truyền thông. Di sản Nguyễn Ái Quốc để lại không phải là quá khứ để ngưỡng vọng, mà là nền móng để vươn xa, là động lực để đổi mới, là ánh sáng để tiếp tục dấn bước.
Một thế kỷ nhìn lại không phải để khép lại, mà là để mở ra một chu kỳ mới - chu kỳ của trí tuệ công nghệ song hành cùng nhân văn cách mạng, chu kỳ mà người làm báo cách mạng vẫn tiếp tục là người thắp lửa trong bóng tối, người kiến tạo niềm tin giữa những hoài nghi, người dẫn đường giữa những ngã rẽ thời đại. Và ở nơi sâu thẳm nhất, ánh lửa từ bài báo đầu tiên Nguyễn Ái Quốc viết cách đây 100 năm vẫn chưa hề tắt. Ngọn lửa ấy - nếu chúng ta gìn giữ, tiếp nối và làm sáng thêm bằng chính hành động hôm nay - sẽ tiếp tục rọi sáng chặng đường phía trước của báo chí cách mạng Việt Nam trong thế kỷ XXI và xa hơn nữa.
Tài liệu tham khảo, trích dẫn:
[1] [28] Ban Tuyên giáo Trung ương (2020), 100 năm Báo chí cách mạng Việt Nam - Dấu ấn lịch sử, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[2] Hồ Chí Minh (2000), Về công tác tuyên truyền và báo chí, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội.
[3] [11] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 2, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[4] Nguyễn Thế Kỷ (2020), Tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng, Tạp chí Lý luận chính trị, số chuyên đề 6/2020.
[5] Bộ phim tài liệu đặc biệt “Nhà báo Nguyễn Ái Quốc - Giải mã hồ sơ mật thám Pháp”, VTV1, phát sóng ngày 18/6/2025.
[6] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, Tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[7] Lê Mậu Hãn, Trình Bá Thảo, Nguyễn Văn Nhật (2003), Lịch sử Việt Nam hiện đại (1919 - 1945), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
[8] Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh (2020), Tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí và truyền thông, Tài liệu bồi dưỡng lý luận, Hà Nội.
[9] Vũ Khiêu (2005), Báo chí và văn hóa trong sự nghiệp Hồ Chí Minh, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
[10] [21] Ban Tuyên giáo Trung ương (2022), Những chặng đường lịch sử của báo chí cách mạng Việt Nam, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội.
[12] [17] VTV (2025), Phim tài liệu VTV Đặc biệt: Nhà báo Nguyễn Ái Quốc - Giải mã hồ sơ mật thám Pháp, Đài Truyền hình Việt Nam.
[13] Trường Đào tạo, bồi dưỡng cán bộ quản lý Thông tin và Truyền thông (2020), Giáo trình Báo chí Cách mạng Việt Nam, Nxb Thông tin và Truyền thông, Hà Nội.
[14] Ban Tuyên giáo Trung ương (2022), Di sản tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội.
[15] [20] Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh (2023), Lịch sử Báo chí Cách mạng Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[16] Hồ Chí Minh (1925), Đường Kách mệnh, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội (tái bản 2020).
[18] Cổng thông tin Chính phủ (2025), “Phát sóng phim tài liệu ‘Nhà báo Nguyễn Ái Quốc...’”, Công luận.
[19] Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại Pháp & Cảnh sát Paris (1919 - 1945), Hồ sơ mật thám Pháp lưu trữ Nguyễn Ái Quốc.
[22] Trần Thu Hiền (2025), phát ngôn trong phim tài liệu “Nhà báo Nguyễn Ái Quốc - Giải mã hồ sơ mật thám Pháp”, VTV.
[23] Hồ Chí Minh (2011), Toàn tập, tập 6, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội.
[24] “Tư tưởng Hồ Chí Minh về đạo đức người làm báo”, Tư liệu Văn kiện Đảng Cộng sản Việt Nam.
[25] “Phong cách báo chí Hồ Chí Minh”, Báo Nhân Dân.
[26] “Chủ tịch Hồ Chí Minh - người làm báo vĩ đại”, hochiminh.vn.
[27] Ban Tuyên giáo Trung ương (2022), Di sản tư tưởng Hồ Chí Minh về báo chí cách mạng, Nxb Lý luận chính trị, Hà Nội.
[29] Hồ Chí Minh (2025), Lời dạy về báo chí trong kỷ nguyên số, Báo Nhân Dân điện tử.
LÊ HÙNG
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
