Luật sư Nguyễn Đức Hùng, Phó Trưởng Phòng Tranh tụng, Công ty Luật TNHH TGS.
Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao, Tòa án nhân dân Tối cao, Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội vừa ban hành Thông tư liên tịch số 01/2022/TTLT-VKSNDTC-TANDTC-BCA-BQP-BLĐTBXH (Thông tư liên tịch số 01), quy định về phối hợp giữa các cơ quan có thẩm quyền trong tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm các vụ án xâm hại tình dục người dưới 18 tuổi. Theo đó, Thông tư liên tịch số 01 yêu cầu phải đảm bảo tuân thủ đúng chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mỗi cơ quan, tổ chức theo quy định của pháp luật. Bảo đảm phối hợp thường xuyên, nhanh chóng, kịp thời. Tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, danh dự, nhân phẩm, các quyền và lợi ích hợp pháp khác của người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi, người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị buộc tội, người làm chứng.
Thông tư mới ban hành quy định, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng, cơ quan lao động, thương binh và xã hội các cấp và các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan trong phạm vi chức năng, nhiệm vụ của mình khi tham gia giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm vụ án xâm hại tình dục người dưới 18 tuổi có trách nhiệm phối hợp chặt chẽ thực hiện các nội dung: (i) Bảo mật thông tin cá nhân của người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục; có biện pháp ứng phó kịp thời, loại trừ những nguy cơ dẫn đến người dưới 18 tuổi có thể tiếp tục bị xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, quyền và lợi ích hợp pháp khác; (ii) Kịp thời thu thập, bảo quản chứng cứ và nhanh chóng thực hiện khám bệnh, chữa bệnh, hỗ trợ ổn định tinh thần cho người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi, bảo đảm việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm vụ án nhanh chóng, kịp thời, đúng pháp luật; (iii) Bảo đảm quyền có người đại diện, người bào chữa, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi trong hoạt động tố tụng; thực hiện các hoạt động khác trong quá trình giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm vụ án xâm hại tình dục người dưới 18 tuổi theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh đó, khi người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị buộc tội, người làm chứng, người bị xâm hại dưới 18 tuổi tham gia tố tụng, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải phối hợp với các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan bảo vệ và tạo điều kiện để cho họ yên tâm học tập và lao động, đồng thời tham gia tố tụng thuận lợi.
Về việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi trong hoạt động tố tụng, Thông tư liên tịch số 01 quy định, việc phối hợp cử người giám hộ, người đại diện, người trợ giúp pháp lý, người bào chữa tham gia tố tụng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị buộc tội, người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi được thực hiện theo quy định tại các Điều 8, 9 và 10 Thông tư liên tịch số 06/2018/TTLT-VKSNDTC-TANDTC-BCA-BTP-BLĐTBXH ngày 21/12/2018 của Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao, Tòa án nhân dân Tối cao, Bộ Công an, Bộ Tư pháp, Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội về phối hợp thực hiện một số quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự về thủ tục tố tụng đối với người dưới 18 tuổi.
Việc thu thập chứng cứ chứng minh hành vi xâm hại tình dục người dưới 18 tuổi phải kịp thời, ngay từ khi phát hiện sự việc xảy ra, phải bảo đảm vừa thu thập dấu vết, vừa ứng phó kịp thời tình huống cấp cứu người bị xâm hại tình dục, hạn chế đến mức thấp nhất số lần lấy lời khai người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi. Đối với các vụ xâm hại tình dục người dưới 18 tuổi xảy ra từ lâu, có nhiều khó khăn trong thu thập chứng cứ, thu thập các dấu vết, xác định hiện trường thì cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát phải phối hợp chặt chẽ ngay từ khi tiếp nhận tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố để kịp thời thu thập, đánh giá, sử dụng chứng cứ. Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát cấp trên có trách nhiệm hướng dẫn về nghiệp vụ, pháp luật, kịp thời trả lời thỉnh thị của cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát cấp dưới để bảo đảm quá trình giải quyết tuân thủ đúng quy định của pháp luật…
Thông tư cũng quy định rõ, khi lấy lời khai người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi mà nạn nhân có biểu hiện thất thường, hoảng loạn tâm lý thì có thể mời thêm người thân trong gia đình, đại diện nhà trường, chuyên gia tâm lý… để phối hợp hỗ trợ tâm lý cho người bị xâm hại.
Bảo vệ bị hại dưới 18 tuổi trong vụ việc xâm hại tình dục
Trong thời gian gần đây, tình trạng xâm hại tình dục trẻ em ở Việt Nam có xu hướng gia tăng và để lại những hậu quả ngày càng nghiêm trọng. Xâm hại tình đối với người dưới 18 tuổi là một hành vi hết sức nghiêm trọng không chỉ gây ra cho người bị hại những vết sẹo về mặt thể xác, mà còn phải chịu những tổn thương lớn về mặt tinh thần, đặc biệt với bị hại còn non nớt trong suy nghĩ, chưa có đủ nhận thức về xã hội, chưa phát triển hoàn thiện tâm sinh lý. Khi điều tra, xét xử các vụ án liên quan đến xâm hại tình dục trẻ em, tiếp xúc với bị hại, chúng ta cần lưu ý một số đặc điểm tâm lý của bị hại là trẻ em bị xâm hại tình dục như sự phát triển về thể chất và diễn biến tâm lý thông thường khi có hành vi xâm hại xảy ra.
Trong các, yếu tố có tác động đến tâm lý của bị hại thì việc lo sợ sự việc bị công khai, nhiều người biết đến và có thể phải chịu sự bàn tán, lên án của dư luận là một khía cạnh quan trọng không chỉ là đối với trẻ em, người chưa thành niên mà còn đối với bất kỳ người nào là nạn nhân của hành vi xâm hại tình dục. Thậm chí cũng có những trường hợp đã là nạn nhân của hành vi xâm hại mà còn lại tiếp tục trở thành nạn nhân của bạo lực tinh thần từ dư luận gây ra những hậu quả đáng tiếc hơn. Có những trường hợp bị hại là người dưới 18 tuổi bị tổn thương nghiêm trọng về mặt tâm lý (sợ hãi, suy nhược về tinh thần và thể chất, rối loạn tâm thần và hành vi) và còn có thể phát sinh các bệnh lý tâm thần do tác động bởi hành vi phạm tội gây ra.
Thông tư liên tịch số 01 đã quy định chi tiết một số vấn đề và biện pháp bảo vệ quyền lợi hợp pháp cho người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục đã thống nhất các quy định cho các cơ quan, ban ngành các cấp thống nhất áp dụng các biện pháp đồng bộ nhằm đảm bảo quyền và lợi ích cho người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục một cách tốt nhất. Theo đó, các cơ quan, ban ngành liên quan cùng có trách nhiệm trong việc bảo vệ người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục. Thông tư được áp dụng thống nhất cho các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; cơ quan lao động, thương binh và xã hội các cấp và các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan theo quy định của pháp luật; và người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị buộc tội, người làm chứng; người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi.
Thông tư này đảm bảo mỗi cơ quan, tổ chức phải tuân thủ đúng chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn theo quy định của pháp luật; tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm quyền con người, danh dự, các quyền và lợi ích hợp pháp khác của người bị xâm hại tình dục dưới 18 tuổi cũng như người bị tố giác, người bị kiến nghị khởi tố, người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị buộc tội, người làm chứng. Trong các nội dung mà Thông tư này đảm bảo thì vấn đề bảo mật thông tin nạn nhân dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục cũng được đề cập và quy định chi tiết. Nội dung này được quy định xuyên suốt các điều khoản của Thông tư về việc phối hợp thực hiện của các cơ quan trong các giai đoạn tố tụng từ giai đoạn tiếp nhận, giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm và kiến nghị khởi tố, giai đoạn điều tra vụ án; cho đến giai đoạn truy tố; giai đoạn xét xử và trong một số hoạt động tố tụng khác.
Đảm bảo thực hiện đúng tinh thần của Thông tư liên lịch số 01
Với các quy định mới trong Thông tư liên tịch số 01 đảm bảo hành lang pháp lý rõ ràng để đảm bảo quyền lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi bị xâm hại tình dục. Tuy nhiên, cần phải có các biện pháp thực tế nhằm đảm bảo thực hiện đúng và hiệu quả tinh thần của Thông tư, các biện pháp có thể như sau:
Thứ nhất, cần tăng cường kỹ năng, nghiệp vụ chuyên biệt cho người có thẩm quyền, người tham gia quy trình tố tụng và những người có trách nhiệm liên quan khác, chẳng hạn như kỹ năng điều tra, kỹ năng lấy lời khai của Điều tra viên hay các kỹ năng xét hỏi, tranh tụng của Thẩm phán, Kiểm sát viên, kỹ năng của các Giám định viên, người có chuyên môn khám nghiệm...
Thứ hai, cần đảm bảo sự tham gia của Luật sư xuyên suốt quá trình tố tụng từ những giai đoạn điều tra cho đến khi xét xử xong, thậm chí là cả trong quá trình thi hành án nhằm sát cánh và đồng hành cùng với bị hại, và phần nào giúp cho các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện đúng nhất, khách quan nhất các quy định pháp luật.
Thứ ba, tăng cường, đẩy mạnh các biện pháp tuyên truyền pháp luật về bảo vệ trẻ em, người chưa thành niên tới các gia đình, trường học, khu dân cư, các vùng kinh tế khó khăn, người dân tộc thiểu số. Nhằm hạn chế nhất những hành vi xâm hại tình dục và cách xử lý khi có hành vi xâm hại diễn ra.
Cuối cùng, cần có biện pháp xử lý, chế tài nghiêm khắc với những trường hợp vi phạm quy định tại Thông tư này để tạo tính răn đe, tăng cường trách nhiệm của những người, tổ chức, cơ quan có thẩm quyền.
Luật sư NGUYỄN ĐỨC HÙNG
Công ty Luật TNHH TGS
