1. Nội dung chủ yếu của "Quy định của Tòa án nhân dân Tối cao về các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử" (dưới đây gọi là Quy định của TANDTC).
1.1. Quy định của TANDTC gồm 9 điều, Điều 1 quy định TANDTC có thẩm quyền quyết định và công bố các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử nhằm hướng dẫn công tác xét xử và thi hành pháp luật của Tòa án trên toàn quốc. Theo quy định này, các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử (sau đây gọi là “án lệ") phải được TANDTC lựa chọn và công bố.
1.2. Điều 2 quy định các quyết định và bản án có hiệu lực pháp luật được lựa chọn là án lệ án lệ phải đáp ứng các điều kiện sau:
(i) Được xã hội quan tâm rộng rãi;
(ii) Các quy định pháp luật có tính phổ cập;
(iii) Có tính điển hình;
(iv) Là các vụ án khó,phức tạp hoặc thuộc loại án mới;
(v) Các vụ án khác có giá trị hướng dẫn.
Theo điều này thì án lệ phải đáp ứng 4 điều kiện cụ thể, điều kiện (v) chỉ là một điều kiện chung dự liệu thực tế còn nhiều vụ án khác đáp ứng điều kiện là “án lệ".
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
1.3. Điều 3 quy định TANDTC thành lập Văn phòng phụ trách các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử (dưới đây gọi là Văn phòng phụ trách) chịu trách nhiệm lựa chọn,kiểm tra và trình để phê duyệt các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử.
1.4. Các Điều 4,5,6 quy định về quy trình lựa chọn và công bố án lệ.
Quy trình thứ nhất: Các Tòa án các cấp (bao gồm các Tòa của TANDTC) đều có quyền và nghĩa vụ đề xuất vụ án có giá trị án lệ lên Văn phòng phụ trách. Đối với các Tòa án sơ cấp, trung cấp, vụ án được lựa chọn phải đưa ra Ủy ban Thẩm phán của Tòa án đó thảo luận, sau đó gửi lên Tòa án Cấp cao xem xét, chỉ khi Tòa án Cấp cao đồng ý thì vụ án mới được gửi lên Văn phòng phụ trách. Đối với các Tòa án Cấp cao, vụ án được lựa chọn sẽ đưa ra các Ủy ban Thẩm phán của các tòa này thảo luận và sau đó gửi lên Văn phòng phụ trách.
Quy trình thứ hai: Các đại biểu Quốc hội, thành viên các ủy ban của Hội nghị tư vấn chính trị nhân dân của Trung Quốc, các chuyên gia, học giả, luật sư và nhân dân thuộc mọi tầng lớp trong xã hội có thể đề xuất bất kỳ quyết định hoặc bản án nào đã có hiệu lực pháp luật lên Tòa án đã ra quyết định hoặc bản án đó. Khi nhận được đề xuất này, Ủy ban Thẩm phán của Tòa án sẽ đưa ra thảo luận để xem xét gửi lên Văn phòng phụ trách.
Sau khi nhận được vụ án được gửi lên, Văn phòng phụ trách sẽ xem xét và đưa ra ý kiến sơ bộ về vụ án. Vụ án và ý kiến này được trình lên Phó Chánh án thường trực TANDTC (người này cũng là Tổng biên tập Công báo của TANDTC). Sau khi xem xét và đồng ý, Phó Chánh án thường trực sẽ đưa vụ án ra Ủy ban Thẩm phán (Hội đồng Thẩm phán) của TANDTC. Ủy ban sẽ thảo luận về vụ án, nếu thống nhất đó là án lệ thì sẽ đưa ra quyết định và cho công bố trên ba nguồn chính thức: (i) Công báo của TANDTC (tờ này đăng các văn bản của TANDTC, VKSNDTC và đôi khi đăng cả các văn bản của Bộ Công an), (ii) trang thông tin điện tử của TANDTC,(iii) Bản tin hàng ngày của Tòa án nhân dân.
1.5. Điều 7 quy định “Tòa án nhân dân các cấp cần tham khảo và viện dẫn các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử do Tòa án nhân dân Tối cao công bố trong quá trình xét xử các vụ án tương tự".
Theo quy định này thì án lệ ở Trung Quốc không mang tính bắt buộc mà chỉ có ý nghĩa giải thích pháp luật, hướng dẫn áp dụng pháp luật đối với những vụ án tương tự.
1.6. Điều 8 quy định Văn phòng phụ trách có trách nhiệm hàng năm "biên soạn" các vụ án có giá trị hướng dẫn xét xử. Theo quy định này, Văn phòng phụ trách phải thường xuyên rà soát, lựa chọn đề xuất những vụ án mới phù hợp với sự thay đổi của pháp luật và bãi bỏ những vụ án đã lạc hậu.
2. Ví dụ về một vụ án được công bố năm 2011
Từ khóa: Hình sự; Vụ án cố ý giết người; Phát sinh từ mâu thuẫn trong hôn nhân hoặc tình yêu; Thành thật ăn năn hối lỗi; Kết án tử hình với thời gian tạm hoãn thi hành; Hạn chế ân giảm hình phạt
Các nội dung chính của quá trình xét xử
Trong vụ án "Cố ý giết người" phát sinh từ mâu thuẫn cao trào trong hôn nhân hoặc tình yêu, bị cáo đã tiến hành tội ác theo cách dã man và về bản chất, tội ác của bị cáo phải chịu hình phạt tử hình. Tuy nhiên, bị cáo có tình tiết giảm nhẹ: Bị cáo đã thành thật ăn năn hối lỗi và chủ động nỗ lực đền bù. Nhưng cùng lúc đó, gia đình nạn nhân lại yêu cầu phải đưa ra hình phạt nghiêm khắc. Căn cứ vào bản chất vụ án, hoàn cảnh phạm tội, thiệt hại thực tế, ác ý có chủ ý của bị cáo và sự nguy hiểm của bị cáo, Tòa án nhân dân kết án tử hình với thời gian tạm hoãn thi hành là hai năm và cũng quyết định hạn chế ân giảm hình phạt theo quy định của pháp luật nhằm giải quyết những mâu thuẫn xã hội một cách hiệu quả và tăng cường sự hài hòa xã hội.
Các quy định pháp luật có liên quan: Điều 50 khoản 2 Bộ luật Hình sự của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa.
Các dữ kiện chính của vụ án:
Bị cáo Vương Chí Tài và nạn nhân cô Triệu (26 tuổi tại thời điểm bị giết), đã từng yêu nhau khi còn đi học tại Cao đẳng Dạy nghề Khoa học và Công nghệ Sơn Đông tại thành phố Duy Phường, tỉnh Sơn Đông. Sau khi tốt nghiệp, Vương Chí Tài đi làm, còn cô Triệu thi đỗ Đại học Khúc Phụ tỉnh Sơn Đông và tiếp tục học chương trình sau khi tốt nghiệp trường dạy nghề. Vào năm 2007, sau khi cô Triệu tốt nghiệp và đi làm, Vương Chí Tài và cô Triệu đã bàn chuyện hôn nhân nhưng bị gia đình cô phản đối. Cô Triệu đã nhiều lần đề xuất việc chia tay. Tuy nhiên, do Vương Chí Tài kiên trì thuyết phục, họ vẫn duy trì mối quan hệ.
Vào chiều ngày 09/10/2008, Vương Chí Tài tiếp tục bàn chuyện hôn nhân tại nhà trọ của cô Triệu. Do cô Triệu nói thẳng quan điểm cho rằng họ sẽ không bao giờ đến được với nhau, nên Vương Chí Tài cảm thấy rất thất vọng. Tức giận, Vương Chí Tài nảy ra suy nghĩ sẽ giết cô Triệu và sau đó sẽ tự tử. Sau đó, bị cáo cầm con dao nhọn tại nhà trọ của cô Triệu và đâm liên tục vào cổ, ngực, bụng và lưng cô Triệu khiến cô chết tại chỗ vì bị xốc do xuất huyết. Vào 8h30 sáng hôm sau, Vương Chí Tài uống thuốc sâu tự tử nhưng không thành. Sau đó bị cáo đã bị cơ quan công an bắt giam. Vương Chí Tài thường xuyên cư xử tương đối tốt. Sau khi bị bắt, bị cáo đã thành thật thú tội và cùng với gia đình mình nỗ lực tìm cách đền bù cho nạn nhân. Tuy nhiên, bị cáo đã không đạt được thỏa thuận nào với gia đình nạn nhân.
Kết quả xét xử
Vào ngày 14/10/2009, Tòa án nhân dân sơ thẩm của thành phố Duy Phường, tỉnh Sơn Đông đã ban hành bản án hình sự số 35 của Hội đồng xét xử hình sự số 1 thành phố Duy Phường xét xử sơ thẩm năm 2009, kết án bị cáo Vương Chí Tài tội "Cố ý giết người" và do đó phải chịu án tử hình và bị tước quyền chính trị. Sau khi bản án được công bố, Vương Chí Tài đã kháng cáo.
Vào ngày 18/6/2010, Tòa án nhân dân Cấp cao tỉnh Sơn Đông đã ban hành Quyết định hình sự số 2 của Hội đồng xét xử hình sự số 4 tỉnh Sơn Đông xét xử chung thẩm năm 2010. Quyết định đã bác đơn kháng cáo và giữ nguyên bản án ban đầu, và trình lên TANDTC để rà soát lại lần cuối theo quy định của pháp luật. Căn cứ theo các dữ kiện được xác nhận trong quá trình rà soát, Hội đồng xét xử hình sự số 3 của TANDTC đã xem xét và ban hành Quyết định hình sự số 22651920 không tán thành hình phạt tử hình đối với bị cáo Vương Chí Tài và yêu cầu Tòa án nhân dân Cấp cao tỉnh Sơn Đông xét xử lại vụ án. Tòa án nhân dân Cấp cao tỉnh Sơn Đông đã xét xử lại vụ án theo quy định của pháp luật và đưa ra Bản án hình sự số 2-1 của Hội đồng xét xử hình sự số 4 tỉnh Sơn Đông xét xử chung thẩm năm 2010. Đối với tội "Cố ý giết người", bản án của bị cáo Vương Chí Tài được sửa thành án tử hình với thời gian tạm hoãn thi hành án tử hình và tước bỏ các quyền chính trị là hai năm. Cùng với đó, Tòa án quyết định hạn chế việc ân giảm đối với bản án của bị cáo.
Lập luận của quá trình xét xử
Sau khi xét xử lại, Tòa án nhân dân Cấp cao tỉnh Sơn Đông lập luận rằng: Hành vi của bị cáo Vương Chí Tài cấu thành tội "Giết người". Đây là hành vi phạm tội vô cùng nghiêm trọng và với bản chất như vậy, cần phải áp dụng hình phạt tử hình đối với tội ác của bị cáo. Căn cứ vào tình tiết vụ án bắt nguồn từ mâu thuẫn trong tình yêu hoặc hôn nhân khi lời cầu hôn của bị cáo Vương Chí Tài bị khước từ khiến bị cáo nảy ra suy nghĩ giết người trong cơn cáu giận; bị cáo đã thành thật ăn năn hối lỗi và nỗ lực tìm cách đền bù những tổn thất về mặt kinh tế cho gia đình nạn nhân sau khi bị bắt; và bị cáo đã cư xử tương đối tốt; do đó, bị cáo Vương Chí Tài bị kết án tử hình nhưng chưa phải thi hành ngay lập tức. Cùng với đó, với việc bị cáo Vương Chí Tài đã cố ý giết người một cách tàn bạo và gia đình nạn nhân không tha thứ cho bị cáo, yêu cầu phải đưa ra hình phạt nghiêm khắc theo đúng quy định của pháp luật, nhằm giải quyết mâu thuẫn xã hội một cách hiệu quả và căn cứ theo quy định tại Điều 50 khoản 2 Bộ luật Hình sự của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa, Tòa án đã kết án tử hình đối với bị cáo Vương Chí Tài với thời gian tạm hoãn là hai năm và cũng quyết định hạn chế ân xá đối với bản án của bị cáo.
3. Kết luận
Một trong những chức năng của TANDTC Trung Quốc là ban hành các văn bản hướng dẫn các cấp tòa án áp dụng pháp luật. Do đó, có thể thấy án lệ có vai trò bổ sung cho những văn bản hướng dẫn áp dụng pháp luật đó; điều này được thể hiện rõ trong việc vụ án được công bố không phải là bản án gốc mà là đã được biên soạn nhằm nhấn mạnh nội dung pháp luật cần hướng dẫn. Như trong vụ án được công bố nêu trên, lý do để kết án bị cáo hình phạt tử hình với thời gian tạm hoãn hai năm là: Bị cáo đã thành thật ăn năn hối lỗi, tích cực đền bù tổn thất cho gia đình nạn nhân, có thái độ cư xử tương đối tốt sau khi bị bắt. Đây có thể coi là hướng dẫn về tiêu chí áp dụng hình phạt tử hình được tạm hoãn thi hành.
Tổng hợp từ Kỷ yếu Hội thảo công bố các báo cáo nghiên cứu về án lệ và công bố bản án của Tòa án, do TANDTC và Chương trình đối tác tư pháp tổ chức tháng 01 năm 2013.
