Hình phạt tù trong hệ thống pháp luật hình sự không chỉ là biện pháp cách ly mà còn phải bảo đảm tính nhân đạo, bao gồm điều kiện sống phù hợp, chăm sóc y tế, quyền liên lạc với gia đình, và cơ hội tham gia các chương trình giáo dục, lao động, tái hòa nhập xã hội. Luật Thi hành án hình sự năm 2019 quy định rõ quyền lợi của phạm nhân như bảo vệ sức khỏe, tài sản, và quyền tiếp xúc với người thân, tham gia các hoạt động thể thao, văn hóa. Những quyền này thể hiện tính nhân văn trong việc thi hành án, đồng thời phản ánh trách nhiệm của Việt Nam trong việc tuân thủ các quy định pháp lý quốc tế.
Ảnh minh họa.
1. Khái niệm, ý nghĩa của tính nhân đạo trong thi hành án phạt tù
Khái niệm
Quá trình thi hành án phạt tù tại Việt Nam là một bước quan trọng trong hệ thống pháp luật hình sự, nhằm đảm bảo sự công bằng và nghiêm minh trong việc thực thi pháp luật. Thủ tục này được thực hiện theo những quy định pháp lý chặt chẽ, từ việc nhận bản án có hiệu lực pháp luật, thông báo và chuyển giao quyết định thi hành án, tổ chức thi hành án cho đến việc hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng cho người mãn hạn tù.
Tính nhân đạo trong thi hành hình phạt tù đề cập đến việc đảm bảo các điều kiện và đối xử với phạm nhân sao cho tôn trọng phẩm giá và quyền con người của họ. Điều này bao gồm việc cung cấp môi trường sống sạch sẽ, an toàn và đảm bảo vệ sinh, với đủ ánh sáng, không gian và không khí trong lành. Phạm nhân cần được cung cấp dịch vụ y tế chất lượng, bao gồm khám chữa bệnh định kỳ, điều trị kịp thời và chăm sóc đặc biệt cho các đối tượng yếu thế. Bên cạnh đó, phạm nhân phải được đảm bảo các quyền lợi cơ bản như quyền liên lạc với gia đình, quyền tiếp cận thông tin và tham gia các hoạt động giáo dục và giải trí. Các chương trình giáo dục và cải tạo nhằm nâng cao kỹ năng và chuẩn bị cho việc tái hòa nhập xã hội sau khi mãn hạn tù cũng là một phần không thể thiếu.
Ý nghĩa
- Bảo vệ quyền con người: Đảm bảo tính nhân đạo trong thi hành hình phạt tù giúp bảo vệ quyền con người của phạm nhân, đảm bảo họ được đối xử công bằng và tôn trọng phẩm giá. Điều này thể hiện sự cam kết của xã hội đối với việc tôn trọng các giá trị cơ bản của con người, không phân biệt đối xử dù phạm nhân đã vi phạm pháp luật.
- Tăng cường hiệu quả cải tạo: Các điều kiện sống tốt hơn và các chương trình giáo dục, cải tạo hiệu quả sẽ giúp phạm nhân cải thiện bản thân, từ đó tăng khả năng tái hòa nhập xã hội và giảm tỷ lệ tái phạm. Khi phạm nhân được sống trong môi trường lành mạnh và được hỗ trợ để phát triển kỹ năng, họ sẽ có cơ hội trở thành những công dân có ích cho xã hội sau khi mãn hạn tù.
- Thể hiện sự văn minh và tiến bộ của hệ thống pháp luật: Một hệ thống pháp luật tôn trọng tính nhân đạo trong thi hành án tù thể hiện sự văn minh và tiến bộ, góp phần nâng cao uy tín và niềm tin của công chúng đối với hệ thống này. Việc đảm bảo quyền lợi và điều kiện sống cho phạm nhân cho thấy hệ thống pháp luật không chỉ quan tâm đến việc trừng phạt mà còn chú trọng đến việc cải tạo và giúp đỡ phạm nhân trở lại xã hội.
- Khuyến khích cải cách và tiến bộ: Việc thúc đẩy tính nhân đạo trong thi hành hình phạt tù cũng khuyến khích các cải cách và tiến bộ trong hệ thống pháp luật , từ đó nâng cao chất lượng và hiệu quả của hệ thống này. Những cải cách này không chỉ dừng lại ở phạm vi nhà tù mà còn lan tỏa ra toàn bộ hệ thống pháp luật , tạo nên một nền tảng pháp lý vững chắc và nhân văn hơn.
2. Tính nhân đạo trong quá trình thi hành án phạt tù tại Việt Nam
Thủ tục đưa bản án phạt tù ra thi hành
Quy định tại Điều 22 Luật Thi hành án hình sự, khi bản án của tòa án có hiệu lực pháp luật, tòa án sẽ gửi bản sao bản án tới các cơ quan liên quan như Viện Kiểm sát, cơ quan thi hành án và trại giam, nhằm đảm bảo rằng mọi bên liên quan đều nhận được thông tin kịp thời và đầy đủ về bản án, từ đó có thể chuẩn bị và thực hiện các bước tiếp theo một cách đúng quy trình và minh bạch
Chánh án Tòa án đã ra bản án có trách nhiệm ban hành quyết định thi hành án. Quyết định này sẽ được gửi đến cơ quan thi hành án hình sự cùng với bản án có hiệu lực. Cơ quan thi hành án có trách nhiệm thông báo quyết định thi hành án cho người bị kết án. Thông báo này phải rõ ràng và chi tiết, giải thích đầy đủ về quyền và nghĩa vụ của người bị kết án trong quá trình thi hành án. Đây là một điểm nhân đạo quan trọng, vì nó đảm bảo rằng người bị kết án hiểu rõ tình trạng pháp lý của mình, quyền lợi và nghĩa vụ, từ đó có thể chuẩn bị tâm lý và hành động phù hợp. Việc này giúp người bị kết án không cảm thấy bị bỏ rơi hay thiếu thông tin, tạo ra một môi trường pháp lý công bằng và minh bạch.
Cuối cùng, quyết định thi hành án và bản sao bản án sẽ được chuyển giao cho trại giam hoặc cơ sở giam giữ nơi người bị kết án sẽ chấp hành án phạt tù. Việc này đảm bảo rằng các cơ quan có liên quan đều nhận được thông tin kịp thời và chính xác, từ đó có thể thực hiện các biện pháp cần thiết để đảm bảo quyền lợi của người bị kết án được thực thi đúng quy trình và không bị lạm dụng. Điều này cũng giúp các trại giam chuẩn bị tốt hơn cho việc tiếp nhận và quản lý người bị kết án, đảm bảo môi trường giam giữ an toàn và nhân đạo.
Thủ tục đưa người bị kết án phạt tù đến nơi chấp hành án và tổ chức quản lý giam giữ, giáo dục phạm nhân
Trong giai đoạn tổ chức thi hành án phạt tù, tính nhân đạo được thể hiện rõ qua các biện pháp nhằm đảm bảo quyền lợi và sức khỏe của người bị kết án. Đầu tiên, cơ quan Công an có trách nhiệm áp giải người bị kết án đến trại giam hoặc cơ sở giam giữ được chỉ định, điều này đảm bảo rằng họ được di chuyển an toàn và đúng quy trình, không phải tự mình đối mặt với việc tìm đến nơi thi hành án. Khi người bị kết án đến nơi, trại giam hoặc cơ sở giam giữ sẽ tiến hành kiểm tra sức khỏe kỹ lưỡng để đánh giá tình trạng thể chất và tinh thần của họ. Việc kiểm tra này không chỉ giúp phát hiện kịp thời các vấn đề y tế mà còn thể hiện sự quan tâm đến tình trạng sức khỏe của người bị kết án, giúp giảm thiểu rủi ro liên quan đến sức khỏe trong suốt quá trình chấp hành án. Nếu phát hiện có vấn đề về sức khỏe, trại giam phải lập kế hoạch chăm sóc y tế phù hợp, bao gồm cung cấp các dịch vụ y tế cần thiết từ điều trị bệnh tật đến chăm sóc y tế định kỳ. Tất cả những biện pháp này thể hiện rõ ràng tính nhân đạo khi đảm bảo rằng người bị kết án được đối xử với sự tôn trọng và có cơ hội tiếp cận dịch vụ y tế tương tự như những người không bị giam giữ. Điều này không chỉ cải thiện điều kiện sống của người bị kết án mà còn góp phần xây dựng một xã hội công bằng và nhân văn hơn, nơi mà mọi người, dù trong hoàn cảnh nào, cũng được đối xử với sự tôn trọng và công bằng.
Điều kiện giam giữ đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo tính nhân đạo trong thi hành án phạt tù. Phòng giam phải đảm bảo đủ rộng, thoáng mát và có ánh sáng tự nhiên. Mặc dù các trại giam đã có sự cải thiện về cơ sở hạ tầng, nhiều nơi vẫn chưa đáp ứng đủ tiêu chuẩn về không gian và vệ sinh. Theo Điều 43 của Luật Thi hành án hình sự, phạm nhân được giam giữ trong điều kiện bảo đảm vệ sinh, an toàn và phù hợp với tiêu chuẩn vệ sinh môi trường. Tuy nhiên, thực tế cho thấy nhiều cơ sở giam giữ vẫn còn thiếu thốn, đặc biệt ở các khu vực nông thôn và vùng sâu, vùng xa.
Chế độ ăn uống cho phạm nhân được quy định cụ thể, đảm bảo đủ dinh dưỡng và vệ sinh an toàn thực phẩm. Điều 48 của Luật Thi hành án hình sự quy định, phạm nhân được cung cấp bữa ăn phù hợp với nhu cầu dinh dưỡng và sức khỏe.
Chăm sóc y tế là yếu tố quan trọng trong việc bảo đảm tính nhân đạo, giúp phạm nhân duy trì sức khỏe và có điều kiện chữa trị khi ốm đau. Phạm nhân được khám bệnh định kỳ và điều trị kịp thời khi mắc bệnh, theo Điều 49 của Luật Thi hành án hình sự.
Bảo đảm các quyền lợi cơ bản của phạm nhân là một phần quan trọng của tính nhân đạo trong thi hành án phạt tù. Phạm nhân có quyền liên lạc với gia đình và luật sư, theo Điều 51 của Luật Thi hành án hình sự. Điều này giúp họ duy trì mối quan hệ gia đình, nhận được sự động viên và hỗ trợ tinh thần từ người thân, góp phần giảm bớt cảm giác cô đơn và cách biệt trong thời gian chấp hành án. Các trại giam thường tạo điều kiện cho phạm nhân liên lạc với gia đình thông qua điện thoại, thư từ và thăm gặp. Việc này không chỉ có lợi cho phạm nhân mà còn giúp gia đình họ hiểu rõ tình trạng và quá trình cải tạo của người thân mình.
Phạm nhân cũng có quyền tiếp cận thông tin qua sách báo và các phương tiện truyền thông. Điều 52 của Luật Thi hành án hình sự quy định rằng phạm nhân có quyền đọc sách báo, xem truyền hình và nghe đài phát thanh. Việc cung cấp thông tin đầy đủ và kịp thời giúp phạm nhân cập nhật kiến thức, giảm bớt sự cô lập và nâng cao tinh thần.Các chương trình giáo dục và giải trí giúp phạm nhân cải thiện kỹ năng và tinh thần cũng được chú trọng. Nhiều trại giam đã tổ chức các lớp học và hoạt động thể dục thể thao cho phạm nhân, nhưng cần mở rộng và nâng cao chất lượng hơn nữa. Điều 53 của Luật Thi hành án hình sự quy định rằng phạm nhân có quyền tham gia các hoạt động giáo dục, giải trí và thể dục thể thao. Những hoạt động này không chỉ giúp phạm nhân giữ gìn sức khỏe mà còn tạo cơ hội cho họ học hỏi và phát triển kỹ năng mới.
Các trại giam ở Việt Nam cũng tổ chức nhiều chương trình giáo dục, đào tạo nghề và dạy học cho phạm nhân. Những chương trình này giúp nâng cao kỹ năng và kiến thức của phạm nhân, tạo điều kiện cho họ có cơ hội tìm kiếm việc làm sau khi ra tù. Việc học tập và đào tạo không chỉ giúp phạm nhân cải thiện bản thân mà còn giúp họ chuẩn bị tốt hơn cho quá trình tái hòa nhập xã hội. Các chương trình đào tạo nghề, chẳng hạn như học nghề mộc, may mặc hay kỹ thuật điện, giúp phạm nhân có được những kỹ năng cần thiết để tìm kiếm việc làm sau khi mãn hạn tù.
Ngoài các chương trình giáo dục, phạm nhân cũng tham gia các hoạt động cải tạo như lao động sản xuất, học tập và các hoạt động văn hóa, thể thao. Những hoạt động này không chỉ giúp cải thiện điều kiện sống trong trại giam mà còn hỗ trợ quá trình tái hòa nhập xã hội của phạm nhân. Tham gia lao động sản xuất không chỉ giúp phạm nhân rèn luyện kỹ năng mà còn tạo ra thu nhập để họ có thể tự trang trải một phần chi phí sinh hoạt trong trại giam. Các hoạt động văn hóa, thể thao giúp phạm nhân giữ gìn sức khỏe, nâng cao tinh thần và xây dựng mối quan hệ tích cực với các phạm nhân khác.
Cung cấp dịch vụ tư vấn tâm lý và chuẩn bị cho phạm nhân tái hòa nhập xã hội sau khi mãn hạn tù cũng rất cần thiết. Điều 56 của Luật Thi hành án hình sự quy định rằng phạm nhân được tư vấn tâm lý và chuẩn bị tái hòa nhập xã hội. Các chương trình này giúp phạm nhân có sự hỗ trợ cần thiết để đối phó với các khó khăn và thách thức sau khi ra tù, từ đó giảm thiểu nguy cơ tái phạm.
Trả tự do cho phạm nhân
Khi một phạm nhân hoàn thành án phạt tù, trại giam phải thông báo cho cơ quan thi hành án hình sự công an cấp huyện, Ủy ban Nhân dân cấp xã, cơ quan hoặc tổ chức nơi người đó sẽ cư trú hoặc làm việc. Điều này đảm bảo rằng các cơ quan địa phương và các tổ chức liên quan đều được thông báo kịp thời để chuẩn bị cho việc tiếp nhận và hỗ trợ người đã chấp hành xong án. Trong trường hợp phạm nhân là người nước ngoài, thông báo cũng được gửi đến Bộ Ngoại giao để phối hợp với các cơ quan đại diện ngoại giao hoặc lãnh sự của nước họ. Biện pháp này không chỉ đảm bảo sự liên kết giữa các cơ quan trong nước mà còn thể hiện tính nhân đạo trong việc hỗ trợ người nước ngoài tái hòa nhập xã hội một cách thuận lợi.
Việc hoàn chỉnh thủ tục trả tự do và cấp giấy chứng nhận chấp hành xong án phạt tù là bước quan trọng trong việc khẳng định quyền tự do của người đã chấp hành xong án. Giấy chứng nhận này không chỉ là bằng chứng pháp lý xác nhận người đó đã hoàn thành nghĩa vụ của mình đối với pháp luật mà còn giúp họ trong việc tìm kiếm việc làm, tái hòa nhập xã hội và khôi phục các quyền công dân khác. Quy trình này thể hiện sự công nhận của hệ thống pháp luật đối với nỗ lực cải tạo của phạm nhân, góp phần khuyến khích họ tiếp tục cải thiện bản thân sau khi ra tù.
Cuối cùng, việc trả lại đầy đủ giấy tờ, đồ vật, tiền và các tài sản khác mà phạm nhân đã gửi tại nơi chấp hành án phạt tù quản lý là một bước không thể thiếu trong quá trình này. Điều này không chỉ đảm bảo quyền sở hữu tài sản cá nhân của phạm nhân mà còn thể hiện sự tôn trọng và công bằng trong việc quản lý tài sản của họ. Việc trả lại tài sản cá nhân giúp phạm nhân có đầy đủ giấy tờ và phương tiện để bắt đầu cuộc sống mới sau khi ra tù, tạo điều kiện thuận lợi cho họ trong việc tìm kiếm việc làm và hòa nhập xã hội.
3. Một số giải pháp tăng cường bảo đảm tính nhân đạo trong thi hành án phạt tù ở Việt Nam
Một là, hoàn thiện quy định pháp luật về bảo đảm tính nhân đạo trong thi hành án phạt tù. Từ việc xem xét các nhóm quyền của phạm nhân theo quy định pháp luật, không thể phủ nhận rằng, pháp luật Việt Nam đã nỗ lực rất lớn để hoàn thiện pháp luật về quyền con người nói chung, quyền con người của phạm nhân nói riêng. Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam vẫn tồn tại một số hạn chế, dẫn tới sự khó khăn trong việc bảo vệ quyền trên thực tế. Việc quy định quá cụ thể của Luật Thi hành án hình sự với tư cách là luật gốc trong lĩnh vực này có thể gây rắc rối cho chính các cơ quan có thẩm quyền trong việc thực thi luật. Sự thiếu sót của một số điều khoản cũng hạn chế các phạm nhân được hưởng các quyền cơ bản, việc quy định cụ thể các quyền đó lại chính là việc hạn chế quyền con người của họ. Các quy định về nội dung giới hạn quyền vô tình tạo khó khăn cho việc thực hiện các quyền công dân khác không bị hạn chế những cũng không được quy định để lấy đó làm cơ sở thực hiện trên thực tế.
Vì vậy, cần bổ sung quy định: “Phạm nhân được hưởng các quyền khác của công dân nếu không bị hạn chế bởi các luật liên quan, trừ trường hợp các quyền đó không thể thực hiện được do họ đang chấp hành án tại cơ sở giam giữ”.
Hai là, cải cách chương trình, nội dung giáo dục, dạy nghề cho phạm nhân. Để tăng cường hiệu quả thực hiện công tác thi hành án phạt tù, các cơ quan thi hành án cần xem xét đổi mới hình thức giáo dục, dạy nghề cho phạm nhân, theo đó, cần đổi mới nội dung, hình thức, phương pháp giáo dục cảm hóa tạo được sự chủ động, giúp phạm nhân tuân thủ, chấp hành tốt quá trình cải tạo, sớm hoàn lương, tái hòa nhập cộng đồng; tăng cường xây dựng các chương trình dạy nghề thiết thực và hữu ích cho phạm nhân, chủ động tạo môi trường giáo dục lành mạnh, an toàn cho phạm nhân, tập trung xây dựng các mô hình dạy nghề phù hợp với yêu cầu thực tiễn xã hội, tạo điều kiện cho phạm nhân tái hòa nhập cộng đồng sau khi chấp hành án xong; đẩy mạnh các hoạt động tạo sân chơi bổ ích cho phạm nhân, thường xuyên tổ chức các hoạt động giao lưu văn hóa, văn nghệ, thể dục thể thao; tiếp tục phát huy và tăng cường các chương trình xây dựng môi trường cải tạo, giáo dục lành mạnh, nhân văn, tạo môi trường thuận lợi để phạm nhân quyết tâm cải tạo để trở thành công dân tốt.
Ba là, tăng cường đầu tư cơ sở vật chất kỹ thuật nhằm bảo đảm tính nhân đạo trong thi hành án phạt tù. Tính đến việc xây dựng cơ sở vật chất không chỉ nhằm mục đích giám sát chặt chẽ phạm nhân mà còn làm như thế nào để đáp ứng nhu cầu sinh hoạt ăn, mặc, ở, vui chơi, giải trí một cách lành mạnh, nhân văn và hiệu quả, giúp cho phạm nhân có điều kiện tốt nhất trong việc cải tạo, hoàn lương, giáo dục họ trở thành người tốt, có ích cho xã hội. Một số vấn đề cần chú trọng như quy hoạch lại các trại giam, đầu tư xây mới thêm các khu giam giữ đáp ứng đủ nhu cầu quản lý phạm nhân.
Các khu giam giữ, buồng giam giữ và các công trình có liên quan cần đáp ứng đủ các tiêu chuẩn về tiện ích, vệ sinh, tạo điều kiện tốt nhất cho phạm nhân thực hiện được các quyền con người theo quy định pháp luật Việt Nam cũng như các văn kiện pháp lý quốc tế đặt ra.
Bốn là, nâng cao phẩm chất, năng lực, trình độ cho đội ngũ cán bộ làm công tác thi hành án phạt tù. Các cán bộ làm công tác thi hành án phạt tù là những người tiếp xúc trực tiếp và đóng vai trò quan trọng trong việc bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của phạm nhân.
Do đó, những người này cần rèn luyện phẩm chất đạo đức để hạn chế đến mức tối đa những vi phạm trong công tác quản lý, giáo dục phạm nhân, thường xuyên tổ chức giáo dục tư tưởng qua các buổi nói chuyện chuyên đề, các buổi học chính trị để rèn luyện kịp thời và thường xuyên đối với cán bộ làm công tác thi hành án, giúp họ nhận thức đầy đủ về tầm quan trọng và vị trí của công tác giáo dục, quản lý phạm nhân; tăng cường số lượng cán bộ trực tiếp thực hiện công tác thi hành án, thường xuyên rà soát đội ngũ hiện có để kịp thời bổ sung các cán bộ có năng lực, kinh nghiệm nhằm điều chuyển, bố trí công việc phù hợp năng lực và vị trí công tác; tăng cường tập huấn, đào tạo nâng cao chất lượng, năng lực chuyên môn cho đội ngũ cán bộ thi hành án phạt tù; triển khai các chính sách đãi ngộ, ưu tiên khuyến khích cán bộ yên tâm công tác, tích cực cống hiến.
Năm là, tăng cường hiệu quả công tác thanh tra, giám sát và xử lý vi phạm đối với hoạt động thi hành án phạt tù.
Thực tiễn đã chứng minh, hoạt động thực thi quyền lực luôn có nguy cơ xâm phạm đến các quyền con người của phạm nhân nếu như không có cơ chế giám sát và chế tài xử lý khi vi phạm xảy ra. Vì vậy, nâng cao hiệu quả giám sát xử lý vi phạm trong việc thực hiện pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù là một yêu cầu cấp thiết và quan trọng. Công tác này cần phải được tiến hành thường xuyên, liên tục, tránh bỏ lỡ cơ hội nắm bắt được các vi phạm xảy ra một cách kịp thời. Tiến hành nhiều nội dung đổi mới hoạt động, tăng cường phối hợp với các cơ quan, tổ chức, chính quyền địa phương để nhanh chóng phát hiện các sai phạm và kịp thời xử lý.
