Việt Nam chưa có khung pháp lý về tiền ảo
Hiện nay, các vấn đề liên quan tiền ảo đang là chủ đề nóng tại Việt Nam, mới đây Thủ tướng Chính phủ đã chỉ đạo Bộ Tài chính xây dựng Nghị quyết cho phép thí điểm xây dựng, đưa vào vận hành sàn giao dịch tiền ảo, được tổ chức bởi doanh nghiệp được nhà nước cho phép.
Ảnh minh họa.
Về nguyên tắc, tất cả các hoạt động của con người trong đời sống xã hội mà có thể tác động trực tiếp đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, tài sản, có thể ảnh hưởng đến đời sống, kinh tế xã hội thì đều cần có sự quản lý của nhà nước. Tiền ảo xuất hiện một thời gian khá dài và các hoạt động về đầu tư, giao dịch đối với loại tiền không do chính phủ phát hành này ngày càng phổ biến nhưng ở Việt Nam vẫn thiếu khung pháp lý, đây là lý do dẫn đến nhiều hệ lụy, tiêu cực liên quan đến loại tiền này. Do đó, cần thiết phải có văn bản quy phạm pháp luật để định hình loại tài sản ảo, tiền ảo này, xây dựng khung pháp lý để quản lý loại tiền này nhằm kiểm soát các hoạt động đầu tư, giao dịch hạn chế đến mức tối đa những rủi ro, hệ lụy mà loại đồng tiền này mang lại cho xã hội.
Theo thống kê, Việt Nam đang xếp thứ năm thế giới về mức độ quan tâm đến tiền ảo, đứng thứ ba thế giới về sử dụng các nền tảng giao dịch quốc tế. Trong khi đó pháp luật Việt Nam chưa có khung pháp lý về loại tài sản ảo này, chưa quy định về nó nên phát sinh nhiều vụ việc lừa đảo trong việc đầu tư, giao dịch tiền ảo. Thậm chí việc giao dịch sử dụng tiền ảo ở Việt Nam còn có thể bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự do đó là đồng tiền không phải Ngân hàng Nhà nước (NHNN) Việt Nam phát hành và không được phép lưu hành, thanh toán trên lãnh thổ Việt Nam theo luật NHNN Việt Nam. Hiện nay, các quốc gia lớn, trong đó có Hoa Kỳ đã khởi động các chính sách hỗ trợ tích cực để chào đón làn sóng đầu tư tiền điện tử mới.
Để bắt kịp với thế giới, để biến tiền ảo thành một công cụ giao dịch trên môi trường điện tử, thu hút ngoại tệ, kích thích các hoạt động tài chính và kiểm soát các rủi ro trong quan hệ dân sự, kinh tế, kiểm soát tình trạng rửa tiền thì Việt Nam rất cần có quy định về tiền ảo và khung pháp lý cho loại tiền này trong thời gian tới.
Các thuật ngữ “tiền điện tử”, “tiền mã hóa”, “tiền kĩ thuật số” và “tiền ảo” vẫn được sử dụng phổ biến trên môi trường điện tử và có thể có một số cách giải thích như sau: “Tiền kĩ thuật số” hay “tiền điện tử” (digital currency hay crypto currency) được các tổ chức định nghĩa bao gồm “tiền coin”, “tiền thuật toán”, “tiền điện tử”, “tiền mã hóa” (digital money, electronic money, electronic currency, cyber cash). Trong đó, tiền kĩ thuật số thường có hai nguồn phát hành là từ ngân hàng Trung ương hoặc khối tư nhân và cá nhân. Đối với tiền kĩ thuật số do khối tư nhân phát hành như BTC, ETH, GDB.. Việc thanh toán hoặc chuyển các loại tiền này được xác định bởi bên thứ ba độc lập, không phụ thuộc vào người quản lý trung tâm hoặc đăng ký.
Còn “tiền ảo” (virtual currency hay virtual money) được Lực lượng Đặc nhiệm tài chính quốc tế (FATF) định nghĩa là tiền đại diện số của giá trị, có thể được giao dịch bằng kĩ thuật số và hoạt động như một phương tiện trao đổi; một đơn vị tài khoản và/hoặc như phương tiện cất trữ giá trị nhưng không được công nhận giá trị pháp lý. Tiền ảo không được phát hành hoặc được đảm bảo bởi bất kì quốc gia, vùng lãnh thổ nào và chỉ thực hiện chức năng nêu trên theo thỏa thuận trong cộng đồng người dùng tiền ảo.
Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) định nghĩa “tiền ảo” là biểu hiện số của giá trị, được phát hành bởi nhà phát triển tư nhân và được niêm yết theo đơn vị riêng; có thể được thu giữ, lưu trữ, tiếp cận và giao dịch trực tuyến; có thể sử dụng cho nhiều mục đích miễn là các bên giao dịch đồng ý sử dụng.
Tiền điện tử (electric money hay e-money) là khái niệm được định nghĩa chính thức tại nhiều văn bản luật của một số quốc gia và các tổ chức tài chính – tiền tệ quốc tế. Theo trang thông tin chính thức của Ủy ban châu Âu (European Commission – EC), tiền điện tử là “một giải pháp thay thế kỹ thuật số cho tiền mặt. Tiền điện tử cho phép người dùng thực hiện thanh toán không dùng tiền mặt bằng tiền được lưu trữ trên thẻ, điện thoại hoặc qua internet”. Ở Việt Nam tiền điện tử là một trong các trường hợp thanh toán không dùng tiền mặt, nó là số hóa giá trị của đồng tiền do ngân hàng nhà nước phát hành và quy định.
Hiện nay, theo Luật Ngân hàng Nhà nước Việt Nam thì ngân hàng nhà nước phát hành hai loại tiền chính đó là tiền giấy và tiền kim loại. Ngoài ra, Nghị định của Chính phủ và quyết định của Ngân hàng Nhà nước Việt Nam cũng quy định một số hình thức thanh toán không dùng tiền mặt trong đó có tiền trên môi trường điện tử tương đương với mệnh giá tiền ở Ngân hàng Nhà nước Việt Nam phát hành.
Theo Ngân hàng thế giới, tiền điện tử được định nghĩa như một sản phẩm “cất giữ giá trị” dưới dạng kỹ thuật số của một loại tiền tệ, có thể được đổi theo mệnh giá khi có yêu cầu và được chấp nhận như một phương tiện thanh toán.
Tại Việt Nam, khái niệm về “tiền điện tử” lần đầu tiên được đề cập tại Nghị định 52/2024/NĐ-CP ngày 15/5/2024 của Chính phủ quy định về thanh toán không dùng tiền mặt như sau: “Tiền điện tử là giá trị tiền Việt Nam đồng lưu trữ trên các phương tiện điện tử được cung ứng trên cơ sở đối ứng với số tiền được khách hàng trả trước cho ngân hàng, chi nhánh ngân hàng nước ngoài, tổ chức cung ứng dịch vụ trung gian thanh toán cung ứng dịch vụ ví điện tử”.
Tại Điều 3, Nghị định 52/2024/NĐ-CP quy định, tiền điện tử không được coi là có giá trị như tiền mặt, không thay thế cho tiền mặt, và không được công nhận là một phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt. Hiện, Việt Nam mới chỉ công nhận các phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt gồm séc, lệnh chi, ủy nhiệm chi, nhờ thu, ủy nhiệm thu, thẻ ngân hàng (bao gồm: thẻ ghi nợ, thẻ tín dụng, thẻ trả trước), ví điện tử và các phương tiện thanh toán khác theo quy định của Ngân hàng Nhà nước.
Với các định nghĩa trên, có thể thấy Việt Nam cũng đồng nhất quan điểm về một số đặc tính cơ bản của tiền điện tử như: Được lưu trữ trên các phương tiện điện tử và được chấp nhận bởi các tổ chức khác mà không phải tổ chức phát hành tiền điện tử, nhưng chưa công nhận tiền điện tử là một phương thức thanh toán cho giao dịch với tổ chức khác không phải là tổ chức phát hành như định nghĩa của ECB và Ngân hàng thế giới.
Như vậy, cần có quy định cụ thể trong pháp luật Việt Nam về các loại tiền kĩ thuật số, tiền điện tử không phải là phương tiện trung gian thanh toán không dùng tiền mặt, các loại tiền không do ngân hàng nhà nước Việt Nam phát hành có giá trị sử dụng trong những phạm vi, môi trường điện tử nhất định và tăng cường cơ chế chính sách để quản lý các loại tiền này.
Rủi ro cao, nhà đầu tư tiền ảo không được bảo vệ
Trong thời gian qua rất nhiều các tổ chức cá nhân đứng ra kêu gọi mọi người đầu tư vào lĩnh vực tiền ảo, thực hiện các hoạt động giao dịch có liên quan đến loại tiền này. Nhiều người do thiếu hiểu biết nên đã đầu tư, tham gia vào các giao dịch liên quan đến tiền ảo dẫn đến mất tiền. Điển hình là vụ lừa đảo do Phó Đức Nam thực hiện, chiếm đoạt đến hơn 5000 tỉ đồng của nhiều bị hại.
Cơ quan điều tra xử lý rất nhiều các đối tượng lợi dụng mô hình kinh doanh đa cấp để biến tướng trở thành huy động vốn trái phép, đầu tư tiền ảo trái quy định, các đối tượng còn thành lập các sàn chứng khoán quốc tế trái phép, các app trên điện thoại để thực hiện các hoạt động đầu tư, huy động vốn trái phép lấy tiền ảo làm trung gian thanh toán. Nhiều trường hợp các nhà đầu tư tự mua, tích lũy tiền ảo rồi sử dụng tiền nào đó vào các giao dịch dẫn đến mất tiền, trong trường hợp này pháp luật Việt Nam rất khó xử lý vì không thừa nhận các giao dịch này cũng như không thừa nhận loại tiền ảo này. Chỉ có những trường hợp các đối tượng lừa đảo sử dụng tiền ảo như một công cụ phương tiện, phương thức để thực hiện hành vi lừa tiền do ngân hàng nhà nước phát hành thì khi đó mới có thể quy kết, xử lý bằng các chế tài hành chính hoặc hình sự. Nghĩa là đồng tiền ảo đó phải quy đổi được ra tiền Việt, các đối tượng sử dụng tiền ảo để chiếm đoạt tiền thật thì mới có thể xử lý, điều này đã hạn chế việc can thiệp bằng pháp luật vào các giao dịch tiền ảo. Do đó, khi luật Việt Nam chưa có khung pháp lý về tiền ảo, chưa thừa nhận nó là một loại tài sản, một loại tiền tệ có thể giao dịch, chưa có quy định quyền và nghĩa vụ của chủ thể khi sở hữu, sử dụng loại tiền này để giao dịch nên việc nắm giữ, đầu tư loại tiền này rất rủi ro, có nguy cơ mất trắng mà không được pháp luật bảo vệ.
Có thể thí điểm công nhận tiền ảo trong phạm vi nhỏ
Trong khi chờ hoàn thiện khung pháp lý về tiền ảo thì pháp luật Việt Nam cũng nên có những quy định mang tính chất tạm thời để kiểm soát các hoạt động đầu tư, kinh doanh, lưu trữ, sử dụng các loại tiền này. Đồng thời tuyên truyền, cảnh báo và có những biện pháp hành chính, các giải pháp để tránh việc các đối tượng sử dụng các loại tiền này để thực hiện các hành vi rửa tiền, lừa đảo chiếm đoạt tài sản, huy động vốn trái phép và các hình thức giao dịch khác gây ảnh hưởng đến nên kinh tế cũng như gây thiệt hại, xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của các tổ chức cá nhân.
Có thể trước mắt công nhận tài sản ảo, tiền ảo trong môi trường điện tử, trong những phạm vi nhỏ để thừa nhận là phương tiện trung gian thanh toán, có thể giao dịch để kích thích loại tài sản ảo này, đồng thời có những kiểm định, đánh giá sơ bộ về vai trò của nó đối với lĩnh vực tiền tệ và thanh toán trên môi trường điện tử trong xu hướng toàn cầu hóa hiện nay.
Sàn giao dịch tiền ảo là nơi diễn ra các giao dịch về đồng tiền trên môi trường điện tử này đảm bảo ổn định về giá cả phải có sự quản lý của nhà nước, đồng thời công khai minh bạch giá trị, thêm vào đó là quy định về quyền và nghĩa vụ của các chủ thể, điều kiện và thủ tục thanh toán, lưu trữ các loại đồng tiền này, là cơ sở pháp lý quan trọng để các đồng tiền này “sống được” trong môi trường điện tử và thực có “danh phận”, có giá trị ổn định góp phần thúc đẩy các giao dịch điện tử, thúc đẩy thương mại điện tử và toàn cầu hóa.
Hiện nay, nhiều quốc gia đã thừa nhận và có sự quản lý nhà nước về tiền ảo, góp phần thúc đẩy các giao dịch trên môi trường điện tử, phát huy những sáng tạo của con người trên môi trường điện tử, kinh nghiệm của các quốc gia đi trước để có khung pháp lý hoàn chỉnh, có tính khả thi phải đảm bảo hiệu lực, hiệu quả, tính tự báo và tăng cường kiểm soát loại tài sản ảo đặc biệt này, góp phần ổn định kinh tế xã hội, giảm thiểu những rủi ro cho các chủ thể khi nắm giữ, sử dụng loại tiền này.
