Quan điểm về đề xuất Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ trong vụ việc dân sự, vụ án hành chính

(LSVN) – Vừa qua, tại Kỳ họp thứ 6 chiều ngày 22/11, Quốc hội đã thảo luận về dự án Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi). Trong đó, đề xuất Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ trong vụ việc dân sự, vụ án hành chính tại dự thảo Luật không chỉ nhận được nhiều sự quan tâm, ý kiến đóng góp của các Đại biểu Quốc hội, mà còn của các Luật sư, luật gia và người dân cả nước.

Ảnh minh họa.

Đề xuất Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ

Theo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân 2014, Tòa án xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ để giải quyết các vụ việc dân sự, vụ án hành chính và thực hiện các quyền hạn khác theo quy định của luật tố tụng. Dẫn chiếu tới Luật Tố tụng hành chính 2015 và Bộ luật Tố tụng dân sự 2015, trong trường hợp có yêu cầu của đương sự hoặc xét thấy cần thiết thì Tòa án sẽ thu thập chứng cứ để đảm bảo cho việc giải quyết vụ án.

Tuy nhiên, khoản 1 Điều 15 dự thảo Luật Tổ chức Tòa án nhân dân (sửa đổi) đã quy định trong vụ việc dân sự, vụ án hành chính, Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ. Tòa án sẽ căn cứ vào tài liệu, chứng cứ mà các bên đã thu thập, giao nộp cho Tòa án và kết quả tranh tụng tại phiên tòa để xét xử. Dự thảo cũng quy định các cơ quan, tổ chức cá nhân có nghĩa vụ cung cấp tài liệu, chứng cứ theo quy định cho đương sự khi có yêu cầu.

Lý giải cho đề xuất trên, Chánh án Tòa án nhân dân Tối cao Nguyễn Hòa Bình cho biết tòa thu thập chứng cứ có lợi cho nguyên đơn thì lệch về bên nguyên đơn; tòa thu thập chứng cứ có lợi cho bên bị đơn thì lệch về bên bị đơn. Vì vậy, không cho tòa thu thập chứng cứ để bảo đảm khách quan.

Đề nghị giải trình làm rõ thêm vấn đề này để người dân an tâm hơn

Liên quan đến đề xuất này, theo Đại biểu Nguyễn Thị Yến Nhi, Đoàn ĐBQH tỉnh Bến Tre, qua tổ chức lấy ý kiến góp ý còn hai loại ý kiến.

Loại ý kiến thứ nhất bày tỏ lo ngại việc giao cho người dân, đương sự tự thu thập và cung cấp chứng cứ như vậy sẽ rất khó thực hiện, bởi vì hiện nay ngay cả Tòa án thu thập chứng cứ còn gặp rất nhiều khó khăn. Nhiều cơ quan, đơn vị chậm trễ trong việc cung cấp tài liệu hoặc cung cấp không đầy đủ, thậm chí không cung cấp mặc dù đã có văn bản yêu cầu của Tòa án. Nếu giao cho người dân trách nhiệm này thì sẽ còn gặp khó khăn hơn, từ đó, dẫn đến chậm trễ cho việc giải quyết, không đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của người dân. Trong điều kiện trình độ dân trí, sự am hiểu pháp luật của người dân như hiện nay thì nên giữ như quy định Luật Tổ chức Toà án nhân dân 2014.

Loại ý kiến thứ hai cho rằng cần khẳng định việc thu thập và cung cấp chứng cứ trong vụ án dân sự là trách nhiệm của các bên tham gia tố tụng, không phải là trách nhiệm của Tòa án, Tòa án của nhiều quốc gia trên thế giới đều thực hiện như vậy. Trước đây, trách nhiệm thu thập, cung cấp chứng cứ là của người tham gia vụ kiện, nhưng đến Luật Tổ chức Tòa án nhân dân 2014 lại quy định giao về cho Tòa án. Từ khi thực hiện nhiệm vụ này, cán bộ Tòa án gặp rất nhiều khó khăn trong việc đi xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ phục vụ cho việc giải quyết các vụ án, có trường hợp những người có liên quan chống đối, không cho thu thập chứng cứ, gây nguy hiểm cho sự an toàn của cán bộ, trong khi cán bộ của Tòa án đã phải giải quyết rất nhiều công việc tại Tòa.

Hơn nữa, việc Tòa án thu thập chứng cứ rồi đánh giá chứng cứ sẽ không đảm bảo tính khách quan. Pháp luật cũng đã có quy định về việc các tổ chức, cơ quan, đơn vị có liên quan cung cấp tài liệu, chứng cứ phục vụ xét xử, do đó, cần xử lý nghiêm các cơ quan chậm cung cấp hoặc cung cấp không đầy đủ để thể hiện tính nghiêm minh của pháp luật, chứ không lấy việc các cơ quan chậm hoặc không cung cấp tài liệu, chứng cứ để làm lý do giao trách nhiệm này cho Tòa án, vì nhiệm vụ của Tòa án là xét xử, còn trách nhiệm này là của đương sự, muốn bảo vệ quyền lợi của mình, muốn thắng kiện thì phải có trách nhiệm cung cấp chứng cứ để chứng minh.

Đại biểu Nguyễn Thị Yến Nhi khẳng định, đây là nội dung rất quan trọng và có tác động rất lớn trong lần sửa đổi này. Vì vậy đề nghị TAND Tối cao có báo cáo đánh giá tác động, giải trình làm rõ thêm vấn đề này để ĐBQH và người dân có thể an tâm hơn.

Cần nghiên cứu quy định về trách nhiệm của đương sự và Toà án trong việc thu thập chứng cứ

Theo Đại biểu Mai Văn Hải, Đoàn ĐBQH tỉnh Thanh Hóa, nếu chỉ yêu cầu, hướng dẫn đương sự cung cấp thông tin, tài liệu liên quan đến các vụ việc hành chính, dân sự thì đây là gánh nặng cho người dân trong việc thu thập tài liệu, nhất là các tài liệu liên quan đến các vụ việc hành chính, các tài liệu liên quan đến vụ việc dân sự. Nếu quy định chỉ yêu cầu đương sự cung cấp thông tin, tài liệu thì sẽ có nhiều vụ việc đương sự cung cấp không đầy đủ tài liệu, chứng cứ, nhất là các tại liệu thuộc các cơ quan quản lý, dẫn đến kết quả xét xử sẽ bị sai lệch.

Theo đại biểu Mai Văn Hải nên nghiên cứu quy định có trách nhiệm của đương sự và trách nhiệm của Toà án trong việc thu thập tài liệu, chứng cứ vụ việc hành chính, dân sự.

Đề nghị bổ sung quy định Tòa án hỗ trợ đương sự trong việc thu thập tài liệu

Đại biểu Nguyễn Hữu Chính, Đoàn ĐBQH TP. Hà Nội đánh giá quy định Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ phù hợp với thực tiễn và xu thế hiện nay, phù hợp với các nguyên tắc pháp luật và các quy định về tố tụng hiện hành. Tòa án thu thập tài liệu cho đương sự vô hình chung đã làm thay cho việc đương sự khiến họ trông chờ vào Toà án, lâu dài dẫn đến tình trạng quá tải trong công việc. Việc đương sự tự thu thập, giao nộp chứng cứ phù hợp với thông lệ quốc tế hiện nay. Một số nước tiên tiến trên thế giới hiện nay đã đề cao vai trò bên nhân sự trong việc chứng minh sự việc. Việc thu thập, giao nộp chứng cứ của đương sự vẫn đảm bảo quyền lợi và lợi ích hợp pháp của họ.

Tuy nhiên, theo luật hiện hành và thực tiễn hiện nay, có một số trường hợp khi Tòa án yêu cầu thu thập, giao nộp tài liệu liên quan đến một số cơ quan nhà nước và tổ chức còn gặp nhiều khó khăn. Nếu để đương sự tự mình thu thập tài liệu, chứng cứ liên quan đến cơ quan, tổ chức này thì sẽ gặp khó khăn hơn nữa. Do đó, đại biểu đề nghị bổ sung Tòa án hỗ trợ đương sự trong việc xác minh, thu thập tài liệu do các cơ quan nhà nước, tổ chức đang lưu giữ, quản lý hồ sơ.

Cùng quan điểm với Đại biểu Nguyễn Hữu Chính, trao đổi với Tạp chí Luật sư Việt Nam, Thạc sĩ, Luật sư Trương Nhật Quang, Phó Chủ nhiệm Đoàn Luật sư tỉnh Bình Dương cho rằng đương sự có nghĩa vụ phải thu thập chứng cứ để chứng minh cho yêu cầu khởi kiện của mình. Đương sự có quyền quyết định việc khởi kiện, đưa ra các yêu cầu để Tòa án giải quyết thì đương sự cần phải tìm kiếm, thu thập chứng cứ nhằm chứng minh các yêu cầu của mình là có căn cứ. Tòa án phán xử dựa trên việc đánh gái chứng cứ mà các bên cung cấp. Điều này sẽ giúp tăng trách nhiệm của đương sự khi đưa ra yêu cầu, hạn chế đưa ra các yêu cầu không có căn cứ.

“Tuy nhiên, khi quy định Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ thì cần có quy định về nghĩa vụ và chế tài đối với cơ quan, tổ chức, cá nhân đang lưu giữ chứng cứ mà không cung cấp theo yêu cầu của đương sự”, Luật sư Quang nhấn mạnh.

Đại biểu Trần Thị Thu Hằng, Đoàn ĐBQH tỉnh Đắk Nông cũng đề nghị thay thế cụm từ “Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ” bằng cụm từ “Tòa án hỗ trợ đương sự thu thập chứng cứ theo quy định” tại khoản 1 Điều 15 dự thảo Luật.

Đại biểu lý giải trên thực tiễn trình độ nhận thức pháp luật của người dân còn hạn chế, chưa đáp ứng được yêu cầu, nếu Tòa án không hỗ trợ sẽ ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự. Thực tế, hầu hết các vụ việc đều do Tòa án “hỗ trợ” các đương sự và Điều luật mới này của dự thảo cũng không thay đổi bản chất so với các quy định của Luật Tố tụng hành chính và Bộ luật Tố tụng dân sự. Từ đó, cũng cần có hướng dẫn cụ thể và có chế tài hơn đối với các cơ quan, tổ chức đang lưu giữ tài liệu, chứng cứ mà các đương sự yêu cầu sao chụp nhưng từ chối cung cấp.

Luật sư Đặng Văn Cường, Đoàn Luật sư TP. Hà Nội cũng bày tỏ quan điểm: Để đảm bảo cho hoạt động thu thập chứng cứ của các đương sự, của Luật sư đạt hiệu quả cần quy định Tòa án sẽ có văn bản yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân đang lưu giữ chứng cứ phải cung cấp chứng cứ theo yêu cầu của đương sự, của Luật sư. Nếu họ không cung cấp thì Tòa án ra quyết định xử phạt vi phạm hành chính, thậm chí áp dụng các biện pháp cưỡng chế. Nếu là cơ quan nhà nước thì đề nghị xem xét trách nhiệm của người đứng đầu và có thể áp dụng các chế tài nghiêm khắc hơn...

Khi đương sự biết mình cần phải thu thập chứng cứ gì, gửi văn bản yêu cầu cơ quan đang lưu giữ chứng cứ cung cấp mà họ không cung cấp thì khi đó Tòa án mới có văn bản, quyết định yêu cầu các cơ quan tổ chức đó phải cung cấp cho đương sự. Quy định như vậy sẽ đảm bảo tính khách quan trong tố tụng, nâng cao vai trò của Luật sư và truy trách nhiệm của các tổ chức cá nhân khi cố tình không thực hiện nghĩa vụ theo tố tụng hình sự, tố tụng dân sự, tố tụng hành chính.

Không nên bỏ thẩm quyền thu thập chứng cứ của Tòa án để thuận lợi hơn cho người dân

Trao đổi với Tạp chí Luật sư Việt Nam, Luật gia Đỗ Văn Nhân, Chánh Thanh tra Sở Tư pháp tỉnh Kon Tum, cho rằng, thực tế, rất nhiều trường hợp đương sự không có khả năng tự thu thập chứng cứ hoặc có yêu cầu các cơ quan, đơn vị, cá nhân có liên quan cung cấp chứng cứ nhưng không được đáp ứng. 

Trong trường hợp, đương sự yêu cầu Tòa án tiến hành thu thập chứng cứ và Tòa án ra quyết định yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân đang quản lý, lưu giữ cung cấp tài liệu, chứng cứ cho Tòa án kèm theo đó là các chế tài hành chính và hình sự để xử lý cơ quan, tổ chức, cá nhân không thực hiện theo yêu cầu của Tòa án thì việc thu thập chứng cứ sẽ rất thuận lợi, giúp Tòa án xét xử vụ án một cách khách quan, đúng pháp luật, đảm bảo quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự.

Nếu theo dự thảo Luật Tổ chức TAND (sửa đổi), cơ quan soạn thảo đề xuất phương án Toà án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ, điều này đồng nghĩa sẽ đẩy trách nhiệm thu thập chứng cứ cho các bên đương sự thực hiện thì sẽ thiếu tính khả thi, nhất là trong quá trình thụ lý, xét xử vụ án hành chính. Theo đó, cơ quan, người có thẩm quyền trong các nhà nước là một bên bị kiện có thể sẽ từ chối cung cấp tài liệu, chứng cứ bất lợi cho bên đang kiện mình. Nếu Tòa án không đứng ra thu thập chứng cứ thì rất khó bảo vệ các đương sự đang khởi kiện cơ quan, người có thẩm quyền trong các cơ quan nhà nước.

Bên cạnh đó, các đương sự có quyền yêu cầu Tòa án thu thập tài liệu, chứng cứ và đương sự phải có trách nhiệm chứng minh rằng, mình không thể tự thu thập chứng cứ hoặc đã thực hiện các biện pháp nhưng không thể thu thập được tài liệu, chứng cứ. Khi đó Tòa án sẽ căn cứ vào đề nghị của đương sự để xem xét việc quyết định thu thập tài liệu, chứng cứ có phù hợp với pháp luật hay không hoặc các chứng cứ đó có liên quan đến việc giải quyết vụ án hay không. Có nghĩa là, Tòa án sẽ xem xét, cân nhắc việc thu thập tài liệu, chứng cứ theo đề nghị của đương sự. Việc Tòa án thu thập tài liệu, chứng cứ theo đề nghị của đương sự không ảnh hưởng đến tính khách quan khi Tòa án thụ lý, giải quyết vụ án.

“Hiện nay, mức độ hiểu biết pháp luật của người dân chưa cao; còn nhiều đương sự là người yếu thế trong xã hội rất cần sự hỗ trợ, giúp đỡ của các cơ quan nhà nước, trong đó có Tòa án; không phải đương sự nào cũng có điều kiện để thuê Luật sư hoặc chuyên gia pháp lý để tư vấn pháp luật hoặc đại diện cho đương sự trong quá trình Tòa án giải quyết vụ án; đồng thời, các chế tài để xử lý trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân có nghĩa vụ cung cấp tài liệu, chứng cứ theo đề nghị của các đương sự chưa phát huy hiệu quả... Chính vì vậy, việc Tòa án ra quyết định yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân đang quản lý, lưu giữ cung cấp tài liệu, chứng cứ cho Tòa án theo yêu cầu của đương sự là phù hợp với thực tiễn trong hoạt động xét xử vụ án dân sự, hành chính của Tòa án hiện nay”, ông Nhân nhấn mạnh.

Đại biểu Trương Trọng Nghĩa, Đoàn ĐBQH TP. Hồ Chí Minh cũng cho rằng, người dân không có hiểu biết sâu do vậy cần thiết quy định Tòa án thực hiện thu thập chứng cứ nhằm đảm bảo sự khách quan của vụ án, để ra phán quyết công bằng cho tất cả các bên.

Theo đại biểu Trương Trọng Nghĩa, Việt Nam theo hệ dân luật, trong hệ dân luật, Tòa và thẩm phán chủ trì trong việc đánh giá xem xét và cần thiết thì thu thập chứng cứ. Hơn nữa, tên gọi Tòa án nhân dân có ở Việt Nam, trong khi ở các nước không có tên là Tòa án nhân dân; điều kiện của Việt Nam có sự chênh lệch về khoảng cách giàu nghèo, khoảng cách về dân trí, về văn hóa, giữa thành thị và nông thôn. Do đó rất nhiều người dân không có điều kiện tranh tụng một cách đầy đủ và do những khoảng cách ấy, nếu khoán cho các bên sẽ rất thiệt thòi cho những người yếu thế.

Đại biểu cho rằng, Tòa án chủ trì việc thu thập chứng cứ không mâu thuẫn với các bên tự thu thập chứng cứ nhưng mỗi bên đều thu thập những chứng cứ có lợi cho mình và giấu đi những chứng cứ bất lợi cho mình. Vì vậy, Tòa án là tìm đến “ông Bao công” để ra phán quyết công bằng cho các bên.

Đại biểu nhấn mạnh sửa luật là để thuận lợi hơn cho người dân, để bảo vệ quyền lợi của người dân tốt hơn hay để thuận lợi hơn cho Tòa án? Nếu để thuận lợi hơn cho người dân thì không nên bỏ thẩm quyền thu thập chứng cứ của Tòa án.

Vì vậy, đại biểu nhấn mạnh sửa luật là để thuận lợi hơn cho người dân, để bảo vệ quyền lợi của người dân tốt hơn hay để thuận lợi hơn cho Tòa án? Nếu để thuận lợi hơn cho người dân thì không nên bỏ thẩm quyền thu thập chứng cứ của tòa án.

Cùng quan điểm, Đại biểu Nguyễn Thanh Sang, Đoàn ĐBQH TP. Hồ Chí Minh cũng cho rằng khoản 1 Điều 15 dự thảo Luật quy định Tòa án không có nghĩa vụ thu thập chứng cứ là không phù hợp với thực tiễn hiện nay bởi các lí do như:

- Điều kiện kinh tế - xã hội nước ta chưa cho phép điều này;

- Trình độ dân trí, ý thức pháp luật và hiểu biết pháp luật, nhất là người lao động hiện nay còn nhiều hạn chế;

- Cơ chế Luật sư, người bào chữa chưa đáp ứng hết yêu cầu của người dân. Theo báo cáo của Tòa án, hiện nay chỉ có 8,15% các vụ có người bào chữa, người bảo vệ quyền lợi;

- Việc để người dân tự thu thập chứng cứ trong các vụ việc dân sự, vụ án hành chính, đặc biệt là thu thập chứng cứ từ cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị, cá nhân, là một thách thức với người dân, vì người dân không đủ điều kiện, năng lực, cơ chế yêu cầu cơ quan nhà nước.

Chia sẻ thêm, Đại biểu Nguyễn Thanh Sang nêu thực tiễn, cơ quan Nhà nước không tự cung cấp chứng cứ nếu không có cơ quan Nhà nước có thẩm quyền yêu cầu. 

“Tòa án là cơ quan quyền lực, khi thu thập chứng cứ còn khó khăn, huống chi giao cho người dân. Người dân yêu cầu ngân hàng sao kê tài khoản, liệu ngân hàng có sao kê không? Yêu cầu Phòng Quản lý đô thị, Phòng Tài nguyên và Môi trường cung cấp giấy tờ để chứng minh quyền sở hữu được không? Tôi trả lời là không”, ông Sang nói.

Ông Nguyễn Thanh Sang đánh giá quy định về nghĩa vụ thu thập chứng cứ của Tòa án là rất nhân văn. Nếu chỉ đưa ra lý do “Thẩm phán không khách quan” mà bãi bỏ điều này là không hợp lý. Với khả năng và năng lực của mình, Thẩm phán sẽ giúp người dân thu thập chứng cứ toàn vẹn nhất.

Phát biểu giải trình, làm rõ vấn đề này, ông Nguyễn Hòa Bình, Chánh án Tòa án nhân dân Tối cao nhấn mạnh, điều người dân chờ đợi phán quyết công tâm, khách quan, công bằng chứ không phải là chờ đợi việc thu thập chứng cứ xong xét xử trên các chứng cứ do mình thu thập mà xem nhẹ các chứng cứ của các bên khác. Tiếp thu ý kiến của các đại biểu, Chánh án Tòa án nhân dân Tối cao cho biết sẽ chỉnh lý quy định theo hướng khi có yêu cầu của người dân, cả bên nguyên và bên bị khi không thể thu thập chứng cứ thì Tòa án hỗ trỡ bằng các quyết định giao nộp chứng cứ mà các cơ quan Nhà nước và tổ chức cá nhân phải có nghĩa vụ cung cấp cho người dân. Nếu các bên không chấp hành lệnh của Tòa án thì sẽ bị xử phát theo Pháp lệnh của Ủy ban Thường vụ Quốc hội vừa ban hành.

PHƯƠNG HOA