Thân thế, sự nghiệp
Phan Văn Trường sinh ngày 25/9/1876 (tức ngày 07/8 năm Bính Tý) tại xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, TP. Hà Nội, trong một gia đình khoa bảng. Ông nổi tiếng thông minh và chăm chỉ.
Năm 1908, ông lên đường sang Pháp theo học ngành Luật tại Đại học Sorbonne, Paris, rồi trình luận án Tiến sĩ. Ông trở thành tiến sĩ luật học và là luật sư đầu tiên của Việt Nam. Năm 1912, ông tham gia Đoàn Luật sư Paris và hành nghề ở Tòa Thượng thẩm.
Tại Paris, ông gặp các ông Phan Châu Trinh, Nguyễn Ái Quốc. Chính người luật sư yêu nước này đã hỗ trợ Bác Hồ trong việc diễn đạt ra Pháp văn những ý tưởng chính luận của Bác một cách hùng hồn. Cái tên Phan Văn Trường cùng với Phan Châu Trinh và Nguyễn Ái Quốc đã hợp thành bộ ba thường xuyên có mặt trong các báo cáo mật của cơ quan an ninh Pháp.
Năm 1917, Phan Văn Trường cùng với Nguyễn Ái Quốc thành lập và chỉ đạo "Hội những người An Nam yêu nước". Ngày 18/6/1919, Nguyễn Ái Quốc đã gửi “Bản yêu sách của nhân dân An Nam" tới Hội nghị Versailles. Phan Văn Trường là người công bố Bản yêu sách bằng tiếng Pháp trên các báo ở Paris - một văn bản có giá trị khiến Chính phủ Pháp phải bối rối.
Cuối năm 1923, ông từ bỏ tất cả về nước tiếp tục đấu tranh cho độc lập dân tộc. Ông kết hợp giữa pháp lý với báo chí để chiến đấu. Ông đã tham gia một số hoạt động trong Ban nghiên cứu thuộc địa và viết nhiều bài đăng báo Le Paria (Người cùng khô) - tờ báo do Nguyễn Ái Quốc làm chủ nhiệm kiêm chủ bút.
Ông mở một văn phòng luật sư tham vấn ở Sài Gòn. Một mặt hành nghề luật sư, một mặt ông cùng với Nguyễn An Ninh xuất bản báo Chuông rè (La Cloche Fêlée) và Nước Nam (L'Annam) bằng tiếng Pháp tại Sài Gòn để đấu tranh chống thực dân Pháp. Những bài báo trên hai tờ báo này đều công khai tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản, lên án mạnh mẽ chính sách của người Pháp ở Đông Dương. Vì lẽ đó, ngày 25/7/1927, thực dân Pháp một lần nữa bắt và ghép cho ông tội "xúi giục người bản xứ chống đối và dấy loạn". Tờ báo L'Annam bị ngừng xuất bản một thời gian. Ngày 12/01/1928, tờ báo lại tiếp tục xuất bản. Trước thái độ kiên cường ấy, Thống đốc Nam Kỳ đã truy tố và bỏ tù tất cả Ban Giám đốc và cộng sự của tờ báo. Ông bị giam tại nhà lao ở Pháp đến năm 1931 mới mãn hạn tù và trở về Sài Gòn. Ông lại tiếp tục đấu tranh đòi dân chủ ngay sau khi ra tù.
Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường là người yêu nước và điều này không ai bàn cãi, Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường là người uyên thâm về pháp luật và điều này cũng không ai bàn cãi. Tình yêu nước và pháp luật là hai yếu tố không tách rời nhau trong con người Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường. Để ghi nhận những cống hiến to lớn của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường, Hà Nội đã chọn một con phố mang tên ông.
Quan điểm của Đảng về Nhà nước pháp quyền
Tại Việt Nam, khái niệm "Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa lần đầu tiên được nêu ra tại Hội nghị lần thứ hai Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VII (ngày 29/11/1991) và tiếp tục được khẳng định tại Hội nghị toàn quốc giữa nhiệm kỳ khóa VII năm 1994 cũng như trong các văn kiện khác của Đảng. Sau đó, tại các Đại hội lần thứ X và XI của Đảng, đã có bước tiến trong nhận thức về xây dựng Nhà nước pháp quyền ở nước ta. Tại Hội nghị Trung ương 6, khóa XIII, Ban Chấp hành Trung ương nhất trí cao việc ban hành Nghị quyết về “Tiếp tục xây dựng và hoàn thiện. Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới". Theo đó, mục tiêu tổng quát là hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân, do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Ngày nay, khoản 1 Điều 2 Hiến pháp năm 2013 khẳng định: "Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân".
Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường.
Trong Nhà nước pháp quyền, vai trò của pháp luật rất quan trọng và tầm quan trọng của pháp luật trong Nhà nước pháp quyền được thể hiện rõ trong Nghị quyết của Đảng, Nghị quyết yết số 27-NQ/TW năm 2022 có nêu: "Nhà nước được tổ chức và hoạt động theo Hiến pháp và pháp luật, quản lý xã hội bằng Hiến pháp và pháp luật". Ở đây, "Nhà nước được tổ chức và hoạt động trên cơ sở Hiến pháp, tôn trọng và bảo vệ Hiến pháp" và "Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, bảo đảm vị trí tối thượng của pháp luật trong đời sống xã hội"(1). Việc đề cao vai trò của pháp luật cũng được nhìn thấy trong con người của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường. Trong tác phẩm rất nổi tiếng của ông là Pháp luật lược luận, được công bố ít lâu sau khi ông rời Pháp về Việt Nam, ông đã quan niệm rằng: "Hễ đã quân tụ đoàn kết thành dân tộc, quốc gia, xã hội, thì phải có pháp luật mà giữ cho quốc dân ai ai cũng được tự do an cư lạc nghiệp và quốc gia xã hội được cường thịnh, vinh hiển". (2)
Bài học từ tư tưởng cải cách pháp luật
Thay đổi pháp luật để cuộc sống tốt hơn. Pháp luật là những gì con người tạo lập ra để phục vụ cuộc sống và cuộc sống không ngừng thay đổi nên pháp luật cũng cần thay đổi. Pháp luật được làm ra là để phục vụ con người, cần coi đó là phương thức để cho cuộc sống tốt đẹp hơn hay ít nhất không tối tệ hơn. Ở Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường, “một trí thức yêu nước, tiến bộ", chúng ta thường thấy mong muốn có những thay đổi để cuộc sống dân chúng tiến bộ hơn và tư tưởng tiến bộ đó được ông thể hiện thông qua mong muốn thay đổi pháp luật. Trong tác phẩm Pháp luật lược luận được công bố năm 1926, ông đã từng nêu rằng “xem xét pháp luật trong quốc gia, luật nào lợi, luật nào hại chúng dân, và nên cải sửa thế nào cho đặng lợi ích quốc gia, xã hội"(3). Sinh thời, không hiếm lần Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường thể hiện tư tưởng tiến bộ với mong muốn sửa đối pháp luật để cuộc sống dân chúng được tốt hơn.
Chẳng hạn, từ cuối năm 1913, Trường Cao đẳng xã hội học (École des Hautes Etudes sociales) của Pháp tổ chức nhiều cuộc diễn thuyết về nghiên cứu các vấn đề quan trọng ở xứ Đông Dương và Trường này có mời Phan Văn Trường diễn thuyết, Trong bài diễn thuyết vào ngày 13/3/1914 tại đây, "cụ chỉ đúng về phương diện lịch sử và triết lý mà bày tỏ ý kiến của dân Việt Nam trông mong ở nước Pháp một cách thắm thiết cao xa ra thế nào, và thình cầu nước Pháp ban hành cho những việc sửa sang thiết yếu là những việc gì? Tư tưởng chánh đáng mà thiết thực, lời lẽ êm ái mà thâm trầm, thỉnh giả bữa đó đều khen là một bài diễn giảng hay"(4).
Một hoạt động nữa của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường cũng rất đáng được nhắc đến khi mong muốn thay đổi pháp luật để dân chúng có cuộc sống tiến bộ hơn. Cụ thể, chiến tranh thế giới thứ nhất kết thúc, ngày 18/6/1919, đại biểu các nước đế quốc tham gia chiến tranh họp Hội nghị ở Versailles (18-21/6/1919). Khi đó, Phan Văn Trường tham gia soạn thảo bản Yêu sách của nhân dân An Nam (bản Yêu sách tám điểm) gửi tới Hội nghị. Bản Yêu sách này được Luật sư Phan Văn Trường soạn bằng tiếng Pháp trong đó có nội dung thể hiện mong muốn thay đổi pháp luật để cuộc sống được cải thiện như yêu sách thứ hai, theo đó cần "Cải cách nền pháp lý ở Đông Dương bằng cách cho người bản xứ cũng được quyền hưởng những bảo đàm về mặt pháp luật như người Âu châu; xóa bỏ hoàn toàn các tòa án đặc biệt dùng làm công cụ để khủng bố và áp bức bộ phận trung thực nhất trong nhân dân An Nam" hay yêu sách thứ bảy theo độ "Thay thế chế độ ra các sắc lệnh bằng chế độ ra các đạo luật".
Về mối quan hệ giữa nhà nước pháp quyền và nhu cầu thay đổi pháp luật, một tài liệu nêu rằng "để xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay cần tập trung vào (...) hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam và cơ chế thực hiện pháp luật hiệu quá, bảo đảm nguyên tắc thượng tôn Hiến pháp và pháp luật"(5). Thực tế, "trong gần 40 năm đổi mới toàn diện của đất nước, chúng ta đã có nhiều đổi mới trong lĩnh vực lập pháp, song hệ thống luật pháp của chúng ta cho đến nay vẫn tỏ ra chưa theo kịp thực tiễn và còn nhiều bất cập. Do vậy, trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay, yêu cầu đổi mới tư duy pháp lý lại được đặt ra một cách cấp thiết hơn, nhằm xây dựng hệ thống luật pháp của Việt Nam một cách hoàn chỉnh và ổn định hơn, làm cơ sở cho Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam"(6).
Bài học từ vận dụng pháp luật
Phục vụ dân chúng. Khi nói về Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường thông qua pháp luật, không thể không nói đến việc ông sử dụng pháp luật để phục vụ dân chúng. Sự am tường pháp luật của ông không chỉ được sử dụng vào cải cách pháp luật như chúng ta đã thấy mà còn được sử dụng để giúp đỡ dân chúng. Sinh thời, Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường có không ít những hành xử được kính mến thông qua việc sử dụng pháp luật giúp đỡ người dân.
Chẳng hạn, trong năm 1912, “đồng bào ta ở Paris mới phát sanh ra cái ý kiến muốn lập ra một hội ái hữu của các học sinh ta lưu học bên Pháp" và "rồi đó có hội La Fraternité tổ chức ra. Ấy là cơ quan ái hữu trước nhứt của đồng bào ta du học bên Pháp. Chính cụ Trường tháo điều lệ hội đặt tên hội và định ra cho hội mục đích"(7). Ở đây, Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường đã biết vận dụng kiến thức pháp luật để viết ra được điều lệ để hội có thể hoạt động phù hợp với pháp luật của Pháp thời đó. Thời kỳ sống ở Pháp, Luật sư Phan Văn Trường còn có ứng xử nữa cũng rất đáng được nhắc đến khi đề cập tới việc sử dụng pháp luật để giúp đỡ người dân. Thực tế, ông đã có một thời làm việc ở Toulouse (miền Nam của Pháp) và "số là lính thợ Việt Nam ta đông ở Toulouse rất kính trọng cụ Trường: mỗi khi anh em muốn làm đơn thình cầu điều gì, cũng đều hỏi ý và nhờ cụ làm đơn giùm. Cụ giữ gìn cẩn thận khi nào anh em muốn làm đơn kêu nài, thì cụ bảo viết ra quốc ngữ, rồi cụ theo đó mà dịch ra chữ tây giùm cho"(8).
Việc sử dụng kiến thức am tường pháp luật của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường để giúp đỡ người dân không chỉ được thể hiện ở thời gian ông sống ở Pháp. Việc này vẫn được ông tiếp tục khi về Việt Nam sinh sống. Thực tế, sau khi rời Pháp về Việt Nam, ông thuê nhà số 119 đường Mac Mahon (nay là đường Nam Kỳ Khởi Nghĩa), mở Văn phòng luật sư tham vẫn nhằm giúp đồng bào dùng luật lệ để bảo vệ những quyền lợi hợp pháp của mình. Việc sử dụng pháp luật giúp đỡ dân chúng của Luật sư Phan Văn Trường đã được Báo Phụ nữ tân văn miêu tả một cách giản dị nhưng rất có giá trị tham khảo cho chúng ta hiện nay. Cụ thể, Bảo này nêu rằng "Bố tánh cụ Trường vốn không ham trọng tiền bạc, coi như về sau, hồi cụ ở Saigon đây, mở phòng trạng sự cố văn, ai muốn đưa bao nhiêu tiền thì đưa, cụ không đòi hỏi gì hết"(9).
Nỗ lực học tập suốt đời. Nghiên cứu về cuộc đời của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường, chúng ta đã thấy ông là người rất nỗ lực trong việc học tập, trau dồi kiến thức dù hoàn cảnh học học tập không dễ dàng gì như Báo Phụ nữ tân văn có nêu: "Sang Pháp từ năm 1908, ở đến năm 1923, trải 15 năm trường; hết nạn nọ đến nạn kia luân luôn. Tuy vậy mà cụ còn nghiên cứu pháp luật, đậu được cử nhơn rồi thì tấn sĩ"(10).
Bản yêu sách cho nhân dân An Nam bằng tiếng Pháp. Ảnh tư liệu.
Tài liệu về Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường còn cho thấy ông không chỉ dùng việc học tập, trau dồi kiến thức sau khi có bằng tiến sĩ luật. Sau khi Phan Văn Trường mất ít tháng, một trong những nhà cách mạng làm việc rất nhiều với Phan Văn Trường là Nguyễn An Ninh viết rằng: "Học nhiều như Phan Văn Trường xứ ta dễ có mấy ai"(11). Thực tế, lược thuật về cuộc đời Phan Văn Trường sau khi ông mất, Báo Phụ nữ tân văn còn nêu rằng “Cụ mất, gia nghiệp để lại có rất nhiều sách vở"(12).
Các thông tin trên chưa thể cho chúng ta cái nhìn toàn diện về nỗ lực học tập suốt đời của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường nhưng nội dung đó cũng cho thấy ông không chỉ học tập để có tấm bằng cử nhân, tiến sĩ mà sĩ mà tiếp tục học tập, học tập suốt đời để trau dồi kiến thức.
Tấm gương sáng tư tưởng - tinh thần pháp luật, đạo đức, phong cách của Tiến sĩ, Luật sư Phan Văn Trường xứng đáng để chúng ta ngày nay noi theo.
1. Trương Hồ Hải và Đặng Việt Đạt. Xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới, Tạp chí Cộng sản ngày 11/9/2023.
2. Phan Văn Trường, Pháp luật lược luận, Nhà in Xưa-Nay, Saigon, 1926, tr. .1.
3. Phan Văn Trường, sđd, tr. 1.
4. VA, Báo Phụ nữ tân văn, số 215, ngày 07/9/1933, tr. 6.
5. "Trương Hồ Hải và Đặng Việt Đạt, tidd.
6. Trần Kim Cúc, Xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay - Từ lý luận đến thực tiễn, Tạp chí Cộng sản ngày ngày 16/01/2014.
7. V.A, Báo Phụ nữ tân văn số 214, ngày 31/8/1933, tr. 5.
8. V.A, Báo Phụ nữ tân văn số 216, ngày 14/9/1933, tr12.
9. V.A, Bđd, Báo Phụ nữ tân văn số 216, ngày 14/9/1933, tr.11.
10. V.A, Bđd, Báo Phụ nữ tân văn số 217, ngày 21/9/1933, tr.5.
11. Nguyễn An Ninh, “Vài lời nhắc nhớ”, Báo Trung Lập ngày 27/4/1933. tr.1.
12. V.A, Bđd, Báo Phụ nữ tân văn số 217, ngày 21/9/1933, tr.7.
PHAN HỒNG THỦY
Phó Vụ trưởng Vụ Pháp chế - Bộ Dân tộc và Tôn giáo.
