Ảnh minh họa.
Đối tượng có trách nhiệm chính trong công tác phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm là lực lượng Công an, Viện Kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân. “Cơ quan Công an, Viện Kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân và các cơ quan hữu quan khác có trách nhiệm thực hiện đầy đủ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn của mình, đồng thời hướng dẫn, giúp đỡ các cơ quan khác của Nhà nước, tổ chức, cá nhân phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm, giám sát và giáo dục người phạm tội tại cộng đồng” (khoản 1 Điều 4 Bộ luật Hình sự).
Để các cơ quan có chức năng phòng ngừa và đấu tranh chống tội phạm thực hiện đúng quy định của Hiến pháp về quyền con người, quyền công dân, lợi ích của Nhà nước, Bộ luật Tố tụng hình sự đã quy định trình tự, thủ tục tiếp nhận, giải quyết nguồn tin về tội phạm, khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và một số thủ tục thi hành án hình sự; nhiệm vụ, quyền hạn và mối quan hệ giữa các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng; nhiệm vụ, quyền hạn và trách nhiệm của người có thẩm quyền tiến hành tố tụng; quyền và nghĩa vụ của người tham gia tố tụng, cơ quan, tổ chức, cá nhân; hợp tác quốc tế trong tố tụng hình sự.
Điều 2 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định: Bộ luật Tố tụng hình sự có nhiệm vụ bảo đảm phát hiện chính xác và xử lý công minh, kịp thời mọi hành vi phạm tội, phòng ngừa, ngăn chặn tội phạm, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội; góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức, cá nhân, giáo dục mọi người ý thức tuân theo pháp luật, đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm.
Mặc dù các quy định của pháp luật là khá đầy đủ và chặt chẽ với mục đích cuối cùng là không bỏ sót tội phạm nhưng cũng không làm oan người vô tội. Tuy nhiên trên thực tế, ngoài những mặt tích cực trong hoạt động tố tụng của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng thì vẫn tồn tại các vụ việc làm “sai” dẫn đến “oan” người vô tội hoặc kết luận không đúng với tính chất của hành vi vi phạm xảy ra. Tại Nghị quyết số 96/2015/QH13 ngày 26/6/2015 của Quốc hội về tăng cường các biện pháp phòng, chống oan, sai và bảo đảm bồi thường cho người bị thiệt hại trong hoạt động tố tụng hình sự, đã chỉ rõ: “Quốc hội ghi nhận, đánh giá cao sự cố gắng, tích cực của cơ quan điều tra, các cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra, Viện Kiểm sát và Tòa án các cấp trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử; về cơ bản đã bảo đảm đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Tuy nhiên, vẫn còn xảy ra một số vụ oan, sai, có vụ nghiêm trọng, gây bức xúc trong dư luận; có một số trường hợp còn chậm bồi thường cho người bị thiệt hại. So với yêu cầu đấu tranh phòng, chống tội phạm, bảo vệ quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân thì việc phòng, chống oan, sai còn hạn chế, bất cập”.
Theo nguồn của Thông tấn xã Việt Nam, sáng 25/3/2021, thẩm tra các báo cáo của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao về công tác của ngành kiểm sát và báo cáo của Chánh án Tòa án nhân dân tối cao về công tác của ngành Tòa án nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIV (2016-2021), Ủy ban Tư pháp của Quốc hội nhận định: “… kết quả công tác của Viện Kiểm sát nhân dân và Tòa án nhân dân các cấp có nhiều chuyển biến tích cực. Tuy nhiên, ngành kiểm sát vẫn còn để xảy ra các trường hợp bị oan trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố có liên quan đến trách nhiệm của Viện Kiểm sát.
Số vụ Tòa án trả hồ sơ yêu cầu điều tra bổ sung mà Viện Kiểm sát chấp nhận còn khá lớn. Trong đó có nhiều trường hợp Tòa án trả hồ sơ cho Viện Kiểm sát yêu cầu khởi tố tội phạm mới, người phạm tội mới, phản ánh chất lượng thực hành quyền công tố và kiểm sát điều tra trong các vụ án này còn chưa đáp ứng yêu cầu.
Về công tác thực hành quyền công tố, kiểm sát xét xử các vụ án hình sự vẫn còn để xảy ra một số trường hợp bị truy tố oan; truy tố sai tội danh, sai khung hình phạt.
Viện Kiểm sát phải rút một phần hoặc toàn bộ quyết định truy tố trước khi mở phiên tòa. Một số kháng nghị thiếu căn cứ, sau đó Viện Kiểm sát cấp trên phải rút kháng nghị của Viện Kiểm sát cấp dưới.
Ủy ban Tư pháp cũng cho rằng về công tác xét xử các vụ án hình sự, ngành Tòa án đã triển khai đồng bộ các giải pháp để nâng cao chất lượng xét xử các vụ án hình sự. Tuy nhiên, vẫn còn một số trường hợp phải hủy, sửa án do nguyên nhân chủ quan”.
Theo báo cáo của Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân Tối cao Lê Minh Trí, những trường hợp bị khởi tố, điều tra oan chiếm tỷ lệ rất nhỏ, giảm dần theo từng năm và giảm 52,7% so với nhiệm kỳ Quốc hội khóa XIII.
Như vậy có thể hiểu rằng, Quốc hội, các cơ quan tư pháp đặc biệt quan tâm đến vấn đề oan, sai trong tố tụng hình sự. Mặc dù tỷ lệ oan, sai được đánh giá giảm dần từng năm nhưng chưa chấm dứt. Thời gian vừa qua, các vụ án oan, sai được minh oan như vụ Nguyễn Thanh Chấn, Huỳnh Văn Nén, Trần Văn Thêm, Trần Văn Vót… gây chấn động dư luận, ảnh hưởng đến niềm tin của người dân vào công lý.
Chủ trương của Đảng ta đặt ra cho công tác tư pháp luôn nhất quán, đề cao quyền tự do, dân chủ của con người và không chấp nhận tỷ lệ oan, sai trong tố tụng hình sự. Chỉ thị số 29-CT/TW ngày 08/11/1993 của Đảng về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với các cơ quan bảo vệ pháp luật đã nêu rõ: “Đối với người phạm tội phải xử lý chính xác, nghiêm minh, kịp thời… bắt, giam giữ đúng pháp luật và xét xử đúng người, đúng tội; chấm dứt tình trạng bắt oan người vô tội; không trấn áp tràn lan, đồng thời không để lọt tội phạm…”; Chỉ thị số 53-CT/TW ngày 21/3/2000 của Bộ Chính trị cũng đề ra những công việc cấp bách mà các cấp ủy đảng, Ban cán sự, Đảng ủy cơ quan tư pháp cần phải làm là: “Tăng cường chỉ đạo các cơ quan tư pháp trong hoạt động điều tra, bắt, giam, giữ, truy tố, xét xử các vụ án hình sự, kiên quyết khắc phục tình trạng oan sai”.
Để thực hiện nghiêm túc chủ trương của Đảng, chấm dứt tình trạng oan, sai, bảo vệ quyền con người, quyền tự do, dân chủ trong tố tụng hình sự, thiết nghĩ cần thực hiện một số giải pháp sau:
(1) Quốc hội là cơ quan lập pháp cần tiếp tục cụ thể hóa chủ trương của Đảng đối với hoạt động của các cơ quan tư pháp thông qua xây dựng, sửa đổi, bổ sung hoàn thiện các quy định của Bộ luật Tố tụng hình sự theo hướng có quy định phải gắn liền với chế tài nghiêm khắc.
(2) Quyền im lặng phải được quy định cụ thể trong luật tố tụng hình sự và phải được áp dụng trên thực tế.
Có thể nói, việc vi phạm hoặc lạm dụng quyền im lặng là một trong những nguyên nhân căn bản dẫn đến tình trạng oan, sai trong tố tụng hình sự. Mặc dù, trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về các cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng, nhưng trên thực tế khi công dân có dấu hiệu vi phạm pháp luật hình sự và bị bắt giữ, tạm giam đều đã buộc phải lấy lời khai. Lời khai ban đầu là rất quan trọng trong cả quá trình tiến hành tố tụng, nếu vì một lý do nào đó không tôn trọng hành vi khách quan, bị ép buộc thì hậu quả của vụ án sẽ rất khó lường… Tuy nhiên, trong Bộ luật Tố tụng hình sự chưa thể hiện rõ điều này bằng một điều luật, chính vì vậy khá nhiều vụ án có hiện tượng mớm cung, ép cung… nhằm mục đích hợp thức hóa các chứng cứ thu thập thiếu khách quan của cơ quan tiến hành tố tụng.
(3) Vai trò của luật sư đặc biệt quan trọng trong cả quá trình tố tụng, góp phần quan trọng để chấm dứt các vụ án oan, sai.
Điều 26 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định: Trong quá trình khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử, điều tra viên, kiểm sát viên, người khác có thẩm quyền tiến hành tố tụng, người bị buộc tội, người bào chữa và người tham gia tố tụng khác đều có quyền bình đẳng trong việc đưa ra chứng cứ, đánh giá chứng cứ, đưa ra yêu cầu để làm rõ sự thật khách quan của vụ án.
Tuy nhiên, trên thực tế vai trò của luật sư trong nhiều vụ án chưa được chú trọng, cần thiết phải được khắc phục ngay, thể hiện ở hai trường hợp sau:
- Luật sư bị cản trở trong quá trình tham gia vào các giai đoạn tiến hành tố tụng ở cả trình tự, thủ tục hành chính và ở cả khi trực tiếp tham gia tố tụng.
- Trình độ chuyên môn của một bộ phận luật sư khi tham gia tố tụng chưa thực sự đáp ứng yêu cầu thực tế.
(4) Dịch vụ pháp lý cần được mở rộng trong các tầng lớp xã hội
Khi xã hội ngày một phát triển, đòi hỏi người dân “sống và làm việc theo pháp luật”, nhu cầu dịch vụ pháp lý nói chung và dịch vụ pháp lý liên quan đến tố tụng hình sự nói riêng sẽ tăng cao. Hội Luật gia Việt Nam, Liên đoàn Luật sư Việt Nam phải làm nòng cốt, phối hợp với các tổ chức chính trị, xã hội nghiên cứu phát triển dịch vụ pháp lý đúng các quy định của pháp luật theo hình thức “bảo hiểm pháp lý" giống hình thức bảo hiểm y tế, có chăng chỉ khác về cách thức triển khai.
Nghiên cứu rút gọn các thủ tục hành chính khi người dân có “bảo hiểm pháp lý” để luật sư dễ dàng thay mặt thân chủ tham gia kịp thời, nhanh chóng bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ trong các tình huống pháp lý nói chung và tố tụng hình sự nói riêng.
(5) Tiếp tục đẩy mạnh hơn nữa công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật thông qua các hình thức tuyên truyền phù hợp lứa tuổi, phong tục tập quán các địa phương, vùng, miền… Công tác này làm tốt sẽ hạn chế tối đa các hành vi vi phạm pháp luật nói chung.
Với một số đóng góp trên, kỳ vọng các cơ quan chức năng sẽ tiếp tục nghiên cứu với nhiều giải pháp hơn, đưa vào các quy định pháp luật để trong tương lai, các vụ án hình sự sẽ được xét xử đúng người, đúng tội, bảo đảm tính nghiêm minh của pháp luật nhưng tuyệt đối không làm oan người vô tội.
NGUYỄN HẢI ANH
Trường Đại học Luật Hà Nội
Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm thất nghiệp
