Về khái niệm, hiện nay Bộ luật Hình sự (BLHS) cũng như các văn bản hướng dẫn chưa có một định nghĩa pháp lý thống nhất như thế nào thì được coi là “tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự”. Việc hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ này đôi khi vẫn còn mang tính chất tùy nghi trong từng trường hợp nhất định (nhất là những tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 2 Điều 51 BLHS), điều này đã dẫn đến nhiều cách hiểu và áp dụng khác nhau trong thực tiễn xét xử.
Mặc dù so với khoản 1 Điều 51 BLHS, tình tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 2 Điều 51 BLHS có mức độ xem xét trách nhiệm hình sự ít hơn nhưng điều đó không có nghĩa những tình tiết tiết giảm nhẹ quy định tại khoản 2 Điều 51 BLHS không được chú trọng như mọi người thường nghĩ, trên thực tế khi áp dụng hình phạt, tình tiết giảm nhẹ được lập luận tại khoản 2 Điều 51 BLHS lại mang lại cho người bị buộc tội có được sự đánh giá khách quan hơn về mặt nhân thân, nhận thức, hoàn cảnh… phạm tội và thể hiện rõ nét hơn khả năng cải tạo, giáo dục của người bị buộc tội.
Ảnh minh hoạ.
Khoản 2 Điều 51 BLHS quy định “Khi quyết định hình phạt, Toà án có thể coi đầu thú hoặc tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ lý do giảm nhẹ trong bản án”. Hiện nay Nghị quyết số 01/2000/NQ-HĐTP ngày 04/8/2000 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao đã hết hiệu lực (Nghị quyết số 01) nhưng vẫn chưa có văn bản hướng dẫn cụ thể nào thay thế. Do vậy các cơ quan tiến hành tố tụng vẫn tiếp tục vận dụng các quy định của Nghị quyết số 01 với nguyên tắc không trái với quy định của BLHS hiện hành và các văn bản pháp luật khác. Theo tinh thần tại mục 5 Nghị quyết số 01/2000/NQ- HĐTP ngày 04/8/2000 của Hội đồng Thẩm phán TANDTC hướng dẫn áp dụng một số quy định trong phần chung của BLHS 1999 thì “tình tiết khác” được hiểu như sau:
- Vợ, chồng, cha, mẹ, con, anh, chị, em ruột bị cáo là người có công với nước hoặc có thành tích xuất sắc được Nhà nước tặng một trong các danh hiệu vinh dự như: Anh hùng lao động, Anh hùng lực lượng vũ trang, Mẹ Việt Nam anh hùng, Nghệ sỹ nhân dân, Nghệ sĩ ưu tú, Nhà giáo nhân dân, Nhà giáo ưu tú, Thầy thuốc nhân dân, Thầy thuốc ưu tú hoặc các danh hiệu cao quý khác theo quy định của Nhà nước;
- Bị cáo là Thương binh hoặc có người thân thích như vợ, chồng, cha, mẹ, con (con đẻ hoặc con nuôi), anh, chị, em ruột là Liệt sỹ;
- Bị cáo là người tàn tật do bị tai nạn trong lao động hoặc trong công tác, có tỉ lệ thương tật từ 31% trở lên;
- Người bị hại cũng có lỗi;
- Thiệt hại do lỗi của người thứ ba;
- Gia đình bị cáo sửa chữa, bồi thường thiệt hại thay cho bị cáo;
- Người bị hại hoặc đại diện hợp pháp của người bị hại xin giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo trong trường hợp chỉ gây tổn hại về sức khoẻ của người bị hại, gây thiệt hại về tài sản;
- Phạm tội trong trường hợp vì phục vụ yêu cầu công tác đột xuất như đi chống bão, lụt, cấp cứu.
Ngoài ra, khi xét xử, tuỳ từng trường hợp cụ thể và hoàn cảnh cụ thể của người phạm tội mà còn có thể coi các tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ trong bản án.
Đồng thời theo hướng dẫn tại Công văn số 212/TANDTC-PC ngày 13/9/2019 của TANDTC quy định những trường hợp cụ thể được áp dụng khoản 2 Điều 51 BLHS… thì hiện nay quy định tại khoản 2 Điều 51 của BLHS năm 2015 chưa được Hội đồng Thẩm phán TANDTC hướng dẫn cụ thể. Tuy nhiên trong quá trình xét xử, Tòa án có thể tham khảo quy định tại điểm c mục 5 Nghị quyết số 01/2000/NQ-HĐTP ngày 4/8/2000 của Hội đồng Thẩm phán TANDTC để xác định tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.
Theo hướng dẫn tại Công văn số 212/TANDTC-PC ngày 13/9/2019 của Tòa án nhân dân tối cao: “Ngoài ra, khi xét xử tùy từng trường hợp cụ thể và hoàn cảnh cụ thể của người phạm tội mà còn có thể coi các tình tiết khác là tình tiết giảm nhẹ, nhưng phải ghi rõ trong bản án”. Vấn đề đặt ra là khái niệm “các tình tiết khác” ở đây còn chung chung, dẫn đến việc tùy nghi áp dụng trong quá trình giải quyết vụ án, đặc biệt khi xét xử phúc thẩm vận dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự tại khoản 2 Điều 51 BLHS để sửa bản án sơ thẩm, giảm nhẹ hình phạt cho bị cáo không phù hợp, gây khó khăn cho Tòa án xét xử sơ thẩm.
Trong thực tiễn có nhiều trường hợp bị cáo hoặc các bị cáo có nhiều tình tiết khác giảm nhẹ như ông nội, ông ngoại được Nhà nước tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang có thành tích trong kháng chiến; bị cáo đã từng phục vụ tại ngũ; bị cáo thuộc hộ nghèo, sinh sống trong vùng đặc biệt khó khăn; bị cáo là mẹ đơn thân có 01 con nhỏ... thì vấn đề đặt ra ông nội, ông ngoại có thành tích như trên không nằm trong hướng dẫn của luật thì liệu có được áp dụng như thế nào? xung quanh các tình tiết trên có rất nhiều bản án trên thực tế áp dụng khác nhau có tòa áp dụng khoản 1 Điều 51 BLHS, có tòa áp dụng là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 2 Điều 51 BLHS.
Theo tác giả, để thể hiện rõ nét tính giáo dục của hình phạt và sự tiến bộ phát triển của đất nước nói chung cũng như xem xét về nhân thân người phạm tội thì đối với tình tiết nhẹ ông bà nội ngoại được Nhà nước tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang có thành tích trong kháng chiến, tình tiết bị cáo từng phục vụ tại ngũ và tình tiết bị cáo là bố hoặc mẹ đã ly hôn đang nuôi con nhỏ thì có thể được xem xét là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 2 Điều 51 BLHS; tình tiết bị cáo là người dân tộc thuộc hộ nghèo hoặc cận nghèo, sinh sống trong vùng đặc biệt khó khăn thì theo chúng tôi có thể áp dụng là tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 51 BLHS đối với một số tội danh như Vi phạm quy định về khai thác bảo vệ rừng, tội Trốn khỏi nơi giam giữ, Tội không tố giác tội phạm… bởi vì người dân tộc vốn có thói quen văn hóa sinh hoạt dựa vào môi trường sống nhiều cho nên nhận thức về trách nhiệm đối với xã hội, môi trường và mọi người thường không được đầy đủ các thông tin cần thiết.
Để kịp thời hướng dẫn áp dụng thống nhất trong công tác xét xử bảo đảm quyền và lợi ích thiết thực cho bị can bị cáo, Hội đồng Thẩm phán TANDTC cần ban hành Nghị quyết hướng dẫn thi hành về các trường hợp cụ thể thế nào là “tình tiết khác” theo khoản 2 Điều 51 BLHS đối với các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm Hình sự.
HỒ QUÂN
Tòa án quân sự khu vực Quân khu 4
