Mua bán dữ liệu cá nhân diễn ra công khai trên mạng xã hội: Vấn đề đáng lo ngại

Ảnh minh họa.

Hiến pháp và pháp luật Việt Nam luôn đề cao, ghi nhận, bảo đảm và bảo vệ danh dự nhân phẩm, uy tín, quyền riêng tư của mọi công dân, bảo vệ quyền tự do về hình ảnh của cá nhân. Tuy nhiên, mặc dù pháp luật quy định là thế, do nhiều yếu tố khác nhau như vấn đề nhận thức, ý thức chấp hành pháp luật, về vấn đề quản lý cũng như những mặt trái của kinh tế thị trường, của công nghệ thông tin dẫn đến việc nhiều đối tượng vẫn thực hiện hành vi thu thập trái phép dữ liệu cá nhân, đánh cắp, chiếm đoạt dữ liệu cá nhân, rao bán dữ liệu cá nhân trên không gian mạng gây ra nhiều hệ lụy tiêu cực cho xã hội. 

Nếu chúng ta nên mạng internet tìm kiếm các thông tin về mua bán data khách hàng, dữ liệu cá nhân, thông tin tài khoản, bí mật đời tư gia đình của ai đó thì rất dễ có thể tìm kiếm, mua bán trao đổi được những thông tin này. Đây là vấn đề rất đáng lo ngại trong xã hội hiện nay mà cần có sự thống kê, nghiên cứu một cách đầy đủ để đưa ra những giải pháp cụ thể, hiệu quả, thiết thực có tính khả thi để bảo vệ bí mật đời tư cá nhân, bảo vệ dữ liệu cá nhân, đảm bảo an toàn thông tin trên không gian mạng cho mọi người. 

Pháp luật Việt Nam là một hệ thống bao gồm nhiều quy phạm pháp luật phải từ hiến pháp cho đến các văn bản luật và các văn bản dưới luật. Trong một hệ thống mang tính chỉnh thể thống nhất như vậy thì có rất nhiều quy phạm pháp luật bảo vệ quyền con người, quyền công dân, trong đó có quyền đối với bí mật đời tư cá nhân, bí mật gia đình phải bí mật nghề nghiệp, đến thư tín, điện tín, đối với cả quyền tự do về hình ảnh. 

Điều 21, Hiến pháp năm 2013 đã kế thừa các quy định của các bản Hiến pháp trước đây, khẳng định quyền riêng tư của cá nhân là bất khả xâm phạm, đồng thời phát triển mở rộng phạm vi quyền riêng tư không chỉ là quyền bất khả xâm phạm về thân thể, nhà ở, thư tín mà còn bao gồm quyền bảo vệ bí mật cá nhân, trong đó có thông tin về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình.

Theo thống kê của Bộ Công an, có tổng số 68 văn bản quy phạm pháp luật liên quan trực tiếp đến bảo vệ dữ liệu cá nhân tại Việt Nam, trong đó có: Hiến pháp; 04 Bộ luật; 39 Luật, 01 Pháp lệnh; 18 Nghị định; 04 Thông tư/Thông tư liên tịch; 01 Quyết định của Bộ trưởng.

Sau hiến pháp là các văn bản luật như Bộ luật Dân sự, Luật Thương mại, Luật Giao dịch điện tử, Luật An ninh mạng… và rất nhiều văn bản dưới luật đã có những quy định về dữ liệu điện tử, dữ liệu cá nhân, quy định về thu thập, sử dụng, bảo vệ dữ liệu cá nhân, dữ liệu của người tiêu dùng, của khách hàng, của công dân trên không gian mạng.

Trong đó, tại Điều 38, Bộ luật Dân sự 2015 có quy định rõ về quyền về đời sống riêng tư, bí mật cá nhân, bí mật gia đình.

Với những hành vi thu thập trái phép dữ liệu cá nhân, sử dụng trái phép dữ liệu cá nhân, chia sẻ, mua bán, chiếm đoạt trái phép dữ liệu cá nhân. Hoặc các hành vi xâm nhập vào mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử, thư tín, điện tín, điện thoại của người khác thì đều là các hành vi vi phạm pháp luật, đối tượng thực hiện hành vi có thể bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự. 

Trường hợp hành vi thu thập trái phép thông tin cá nhân, mua bán, sử dụng trái phép thông tin cá nhân mà chưa gây ra hậu quả nghiêm trọng, chưa được xác định là nguy hiểm cho xã hội thì người vi phạm sẽ bị xử phạt vi phạm hành chính theo quy định tại Nghị định số 15/2020/NĐ-CP về xử phạt hành chính trong lĩnh vực bưu chính viễn thông, tần số vô tuyến điện.

Cụ thể,  theo điểm c, khoản 2, Điều 84, Nghị định 15/2020/NĐ-CP được sửa đổi bởi khoản 30, Điều 1, Nghị định 14/2022/NĐ-CP quy định về vi phạm quy định về thu thập, sử dụng thông tin cá nhân như sau: 

Phạt tiền từ 10.000.000 đồng đến 20.000.000 đồng đối với một trong các hành vi: 

- Thu thập thông tin cá nhân khi chưa có sự đồng ý của chủ thể thông tin cá nhân về phạm vi, mục đích của việc thu thập và sử dụng thông tin đó; 

- Cung cấp thông tin cá nhân cho bên thứ ba khi chủ thể thông tin cá nhân đã yêu cầu ngừng cung cấp. 

Phạt tiền từ 40.000.000 đồng đến 60.000.000 đồng đối với một trong các hành vi: 

- Sử dụng không đúng mục đích thông tin cá nhân đã thỏa thuận khi thu thập hoặc khi chưa có sự đồng ý của chủ thể thông tin cá nhân; 

- Cung cấp hoặc chia sẻ hoặc phát tán thông tin cá nhân đã thu thập, tiếp cận, kiểm soát cho bên thứ ba khi chưa có sự đồng ý của chủ thông tin cá nhân; 

- Thu thập, sử dụng, phát tán, kinh doanh trái pháp luật thông tin cá nhân của người khác. 

Biện pháp khắc phục hậu quả: Buộc hủy bỏ thông tin cá nhân do thực hiện hành vi vi phạm quy định nêu trên.

Và căn cứ theo điểm a, khoản 5; khoản 8, khoản 9, Điều 102, Nghị định 15/2020/NĐ-CP quy định về vi phạm quy định về lưu trữ, cho thuê, truyền đưa, cung cấp, truy nhập, thu thập, xử lý, trao đổi và sử dụng thông tin như sau: 

Phạt tiền từ 50.000.000 đồng đến 70.000.000 đồng đối với một trong các hành vi: 

- Mua bán hoặc trao đổi trái phép thông tin riêng của người sử dụng dịch vụ viễn thông; 

Hình thức xử phạt bổ sung: 

-Tước quyền sử dụng Giấy phép thiết lập mạng xã hội từ 22 tháng đến 24 tháng đối với hành vi vi phạm quy định tại các khoản 5, 6 và 7 Điều này; 

- Tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm hành chính đối với hành vi vi phạm quy định tại các điểm b, g, h và q khoản 3, điểm a khoản 4 và khoản 7 Điều này. 

Biện pháp khắc phục hậu quả là buộc nộp lại số lợi bất hợp pháp có được do thực hiện hành vi vi phạm quy định tại điểm b, khoản 4 và điểm a, khoản 5, Điều này; Buộc thu hồi đầu số, kho số viễn thông do thực hiện hành vi vi phạm quy định tại điểm b, khoản 4, Điều này; Buộc thu hồi tên miền do thực hiện hành vi vi phạm quy định tại điểm b, khoản 3, Điều này. Và các mức phạt này áp dụng đối với tổ chức trong trường hợp cá nhân có hành vi vi phạm như của tổ chức thì mức phạt tiền bằng 1/2 mức phạt tiền đối với tổ chức.

Nếu việc thực hiện hành vi được xác định là đến mức nguy hiểm cho xã hội thì sẽ bị truy cứu trách nhiệm hình sự về các tội danh như: tội "Lợi dụng quyền tự do dân chủ, xâm phạm lợi ích của Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp của tổ chức cá nhân" theo Điều 331, Bộ luật Hình sự hoặc tội "Đưa hoặc sử dụng trái phép thông tin mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử" theo Điều 288, Bộ luật Hình sự; tội "Xâm nhập trái phép vào mạng máy tính, mạng viễn thông hoặc phương tiện điện tử của người khác" theo Điều 289, Bộ luật Hình sự; tội "Sử dụng mạng máy tính, mạng viễn thông, phương tiện điện tử thực hiện hành vi chiếm đoạt tài sản" theo Điều 290; tội "Thu thập, tàng trữ, trao đổi, mua bán, công khai hóa trái phép thông tin về tài khoản ngân hàng" theo Điều 291 Bộ luật Hình sự... các hình phạt của các tội danh này thường là đến 07 năm tù, có những tội danh đến 12 năm tù, nếu có yếu tố chiếm đoạt tài sản thì có thể tới 20 năm tù. 

Nếu hành vi thu thập, sử dụng trái phép dữ liệu cá nhân mà dẫn đến gây thiệt hại cho nạn nhân thì ngoại hình phạt có thể tới 20 năm tù, đối tượng thực hiện hành vi phạm tội còn phải bồi thường toàn bộ những thiệt hại đã gây ra đối với nạn nhân bao gồm hoàn trả số tiền đã chiếm đoạt, bồi thường thiệt hại về tài sản về danh dự nhân phẩm bị xâm phạm theo quy định của pháp luật. 

Thời gian qua, các cơ quan bảo vệ pháp luật đã phát hiện rất nhiều vụ việc thu thập, chia sẻ, sử dụng trái phép dữ liệu cá nhân và đã áp dụng nhiều chế tài hành chính và hình sự để xử lý tuy nhiên do yếu tố nhận thức, văn hóa, ý thức chấp hành pháp luật và do công tác quản lý trên không gian mạng còn có những khoảng trống nên nhiều đối tượng vẫn thực hiện hành vi vi phạm pháp luật để trục lợi, xâm phạm đến an ninh an toàn mạng, xâm phạm đến quyền lợi hợp pháp của cá nhân.

Hiện nay, Bộ Công thương đã gửi hồ sơ đến Bộ Tư pháp đề nghị thẩm định dự thảo Nghị định sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định 98/2020/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong hoạt động thương mại, sản xuất, buôn bán hàng giả, hàng cấm và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Trong đó, có đề xuất phạt từ 30-50 triệu đồng đối với những vi phạm như không có biện pháp đảm bảo an toàn, an ninh thông tin của người tiêu dùng khi thu thập, lưu trữ, sử dụng thông tin theo quy định. Ngoài ra, mức phạt từ 20-30 triệu đồng áp dụng cho những hành vi gồm không lập văn bản để thực hiện ủy quyền hoặc thuê bên thứ ba thực hiện việc thu thập, lưu trữ, sử dụng, chỉnh sửa, cập nhật, hủy bỏ thông tin của người tiêu dùng…

Nghị định 98/2020/NĐ-CP có những quy định liên quan đến hành vi vi phạm hành chính trên không gian mạng, xâm phạm đến quyền được bảo vệ về thông tin cá nhân của công dân, của người tiêu dùng. Trước tình hình hành vi vi phạm diễn biến phức tạp, mức chế tài trước đây không đủ sức răn đe thì việc sửa đổi các quy định này để tăng mức chế tài, bổ sung các hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến lĩnh vực kinh doanh thương mại có chế tài hành chính là cần thiết để hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, trong đó hoàn thiện các quy định và chế tài liên quan đến các hành vi vi phạm pháp luật trên không gian mạng, hành vi vi phạm pháp luật liên quan đến xâm phạm bí mật đời tư cá nhân, bí mật khách hàng, bí mật kinh doanh. Văn bản này cùng với các Nghị định khác của chính phủ về xử phạt vi phạm hành chính trong các lĩnh vực của đời sống xã hội là cơ sở pháp lý quan trọng để áp dụng chế tài hành chính, làm cơ sở để truy cứu trách nhiệm hình sự nếu còn vi phạm và đảm bảo tính răn đe mạnh mẽ đối với các hành vi vi phạm pháp luật, xâm phạm đến đời sống riêng tư, quyền riêng tư cá nhân, của người tiêu dùng. 

Về đề xuất cũng như chế tài xử phạt hiện nay, hành vi mua bán dữ liệu cá nhân trên không gian mạng khá phổ biến, các đối tượng bán dữ liệu thường là các đối tượng truy cập trái phép vào mạng máy tính, phương tiện điện tử để chiếm đoạt thông tin. Ngoài ra, còn có các đối tượng là nhân viên của các công ty, doanh nghiệp, quá trình làm việc được giao quản lý dữ liệu cá nhân nên đã đánh cắp tuồn ra ngoài để bán kiếm lời. Cũng có những đối tượng do lợi ích của hoạt động mua bán dữ liệu cá nhân nên đã nảy sinh ý định đánh cắp thông tin của cá nhân doanh nghiệp hoặc mua lại để bán kiếm lời tạo ra một thị trường bất hợp pháp liên quan đến loại hàng hóa đặc biệt này.

Với mức xử phạt vi phạm hành chính theo nghị định nêu trên đến 50.000.000 đồng cũng là chế tài đáng kể, tuy nhiên cần lưu ý rằng không phải những hành vi thu thập, chia sẻ, sử dụng, mua bán trái phép dữ liệu cá nhân chỉ bị xử phạt vi phạm hành chính. Có những hành vi có thể xử lý hình sự luôn mà không áp dụng chế tài hành chính. Ví dụ như hành vi "Đưa hoặc sử dụng trái phép thông tin mạng máy tính mạng viễn thông gây hậu quả nghiêm trọng" thì có thể bị truy cứu trách nhiệm hình sự chứ không chỉ áp dụng chế tài hành chính; sử dụng các thông tin dữ liệu cá nhân để chiếm đoạt tài sản thì sẽ bị xử lý hình sự theo Điều 290, Bộ luật Hình sự; Người nào thu thập, tàng trữ, trao đổi, mua bán, công khai hóa trái phép thông tin về tài khoản ngân hàng của người khác với số lượng từ 20 tài khoản đến dưới 50 tài khoản hoặc thu lợi bất chính từ 20.000.000 đồng đến dưới 50.000.000 đồng, thì sẽ bị xử lý hình sự theo Điều 291, Bộ luật Hình sự…

Bởi vậy, tùy vào tính chất mức độ của hành vi, tùy thuộc vào hậu quả xảy ra mà hành vi thu thập, trao đổi, mua bán trái phép thông tin cá nhân sẽ bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự. Mức xử phạt vi phạm hành chính có thể không cao nhưng nếu hành vi được xác định là nguy hiểm cho xã hội thì có thể áp dụng chế tài hình sự với hình phạt tù có thể tới 20 năm tù đó là những chế tài nghiêm khắc.

Việc áp dụng chế tài để xử lý với hành vi vi phạm pháp luật thì phải căn cứ vào hệ thống văn bản quy phạm pháp luật, căn cứ vào các loại chế tài tương ứng với tính chất của từng hành vi để có hình thức xử lý phù hợp đảm bảo răn đe, giáo dục, phòng ngừa chung cho xã hội. 

Ngoài việc áp dụng chế tài để xử lý thì cũng cần tăng cường các biện pháp phòng ngừa khác như tăng cường giáo dục pháp luật, để nâng cao trình độ nhận thức ý thức chấp hành pháp luật của công dân, tăng cường công tác quản lý dữ liệu cá nhân, quản lý thông tin khách hàng, nâng cao vai trò trách nhiệm của các đơn vị trung gian, các đơn vị viễn thông cũng như các doanh nghiệp trong việc thu thập quản lý phải sử dụng thông tin khách hàng, thông tin cá nhân. Tăng cường trang thiết bị, lực lượng cho cơ quan chức năng trong việc phát hiện, xử lý đối với các hành vi vi phạm luật an ninh mạng, xâm phạm quyền riêng tư, bí mật đời tư cá nhân. 

Hiện nay, thời đại công nghệ thông tin, chuyển đổi số phát triển dẫn đến tình trạng thông tin dữ liệu cá nhân đang ngày càng trở thành tài sản có giá trị, đồng thời cũng là yếu tố tác động đến các quyền cơ bản của công dân, liên quan đến an toàn về tính mạng sức khỏe, danh dự, nhân phẩm, về tài sản của công dân.

Khi dữ liệu thông tin về đời tư cá nhân bị xâm phạm thì ít nhất là cá nhân đó sẽ bị làm phiền bởi các hoạt động quảng cáo, ngoài ra có thể bị các đối tượng lừa đảo ngắm tới, vì các đối tượng xấu đe dọa uy hiếp tinh thần để cưỡng đoạt tài sản, có thể gây ảnh hưởng đến đời sống, tâm lý, sức khỏe, đến hạnh phúc gia đình và hệ lụy có thể kéo dài.

Chính vì vậy, Hiến pháp và pháp luật Việt Nam luôn đề cao, ghi nhận, bảo đảm và bảo vệ danh dự nhân phẩm, uy tín, quyền riêng tư của mọi công dân, bảo vệ quyền tự do về hình ảnh của cá nhân. Những hành vi thu thập trái phép dữ liệu cá nhân, chia sẻ, sử dụng, mua bán trái phép vật liệu cá nhân là những hành vi vi phạm pháp luật, tùy vào tính chất, mức độ của hành vi vi phạm, tùy thuộc vào hậu quả xảy ra mà đối tượng vi phạm sẽ bị xử phạt vi phạm hành chính hoặc bị truy cứu trách nhiệm hình sự, nếu gây thiệt hại thì phải bồi thường thiệt hại theo quy định của pháp luật.

Tiến sĩ, Luật sư ĐẶNG VĂN CƯỜNG

Đoàn Luật sư TP. Hà Nội

Bàn về việc xử lý người được thuê tham gia đấu giá sau đó bỏ cọc