Những giải pháp hoàn thiện quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo trong cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 tại Việt Nam

Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.

Việc hoàn thiện quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo trong cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 là hết sức cần thiết và cấp bách. Để có được hệ thống pháp luật ngày một hoàn thiện, đầy đủ hơn, đáp ứng được nhu cầu thực tế, cần phải có sự tham gia đóng góp ý kiến, trao đổi kinh nghiệm, nêu lên những khó khăn, vướng mắc cũng như đưa ra các giải pháp hữu ích từ nhiều đối tượng, nhiều ban ngành, lĩnh vực trong toàn đời sống xã hội. Có như vậy, sự điều chỉnh của pháp luật ở mọi lĩnh vực của đời sống xã hội sẽ phù hợp hơn, chính xác hơn, mang tính khả thi hơn. Cần phải tiếp tục xây dựng, hoàn thiện hệ thống pháp luật, cả luật nội dung và luật hình thức, việc ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành một cách đồng bộ đủ để điều chỉnh mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội… Hoàn thiện pháp luật về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo nói riêng và Luật Sở hữu trí tuệ nói chung, bổ sung các văn bản hướng dẫn thi hành Luật Sở hữu trí tuệ tạo để có được cơ sở pháp lý vững chắc cho việc vận dụng pháp luật trong việc xác định quyền tác giả về sản phẩm trí tuệ nhân tạo và bảo vệ kịp thời quyền và lợi ích hợp pháp của cá nhân, cơ quan, tổ chức và sản phẩm trí tuệ nhân tạo trong trường hợp chính sản phẩm đó có quyền tác giả. Đồng thời tăng cường các biện pháp chế tài thật nghiêm khắc trong việc vi phạm quyền tác giả.

 Những giải pháp về mặt pháp lý

Thứ nhất, những giải pháp pháp lý hoàn thiện việc xác định quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo

Giải pháp trong vấn đề xác định quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo được coi là giải pháp then chốt, có tính chất định hướng và là tiền đề để cơ cấu, sắp xếp lại và định hướng cho những bước phát triển trí tuệ nhân tạo tiếp theo tại Việt Nam, phục vụ cho việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo một cách thường xuyên vào đời sống. Với xu hướng phát triển không ngừng của trí tuệ nhân tạo như hiện nay, việc xác định tư cách pháp lý còn giúp ích trong việc quản lý không chỉ khắc phục nguyên nhân như đã nêu ở trên, mà con trong phạm vi hoạt động thường ngày cũng như những đóng góp mà nó đem lại. Trí tuệ nhân tạo có được trao tư cách pháp lý hay không cũng là tiền đề để có thể dễ dàng để ban hành được luật điều chỉnh phù hợp.

Một là, sửa đổi, bổ sung hoặc ban hành các văn phản quy phạm pháp luật mới điều chỉnh vấn đề quyền tác giả của sản phẩm trí tuệ nhân tạo không phải do con người tạo ra. Đây có thể coi là vấn đề hết sức quan trọng trong bối cánh pháp luật hiện nay về trí tuệ nhân tạo. Vấn đề thực sự với các thiết bị dùng trí tuệ nhân tạo là khi máy có những quyết định càng ngày càng đi xa các chương trình lập trình trực tiếp (bởi con người) và càng dựa trên các nguyên tắc máy tự học thì càng khó có thể đặt câu hỏi cho việc chỉ định lỗi ở đâu. Khi xảy ra lỗi thì các khuôn khổ trách nhiệm pháp lý hiện tại của chúng ta giải quyết ổn với các hư hỏng có thể truy tìm được - các quyết định của máy móc có thể truy tìm ngược lại từ chương trình bị lỗi hoặc sử động không đúng cách. Nhưng khuôn khổ pháp lý bắt đầu thất bại khi những khuyết điểm không thể giải thích được hoặc không thể tìm ra được lỗi từ con người.

Vì thế, từ việc nghiên cứu pháp luật về quyền tác giả của một số quốc gia đã công nhận quyền tác giả do chính sản phẩm trí tuệ nhân tạo như Nhật Bản, Dubai và từ thực tiễn pháp lý cho thấy vấn đề quyền tác giả của chính những sản phẩm trí tuệ nhân tạo tạo ra ở Việt Nam đang trên con đường cần phải được quan tâm đặc biệt. Trước hết, các cơ quan có thẩn quyền cần phải thực hiện việc nghiên cứu một cách toàn diện về trí tuệ nhân tạo, những phát triển không ngừng của trí tuệ nhân tạo, lợi ích cũng như các rủi ro về trí tuệ nhân tạo, giá trị các tác phẩm được sáng tạo ra bởi trí tuệ nhân tạo, trên cơ xác định quyền và nghĩa vụ của quyền tác giả thông thường để có thể ban hành các quy định liên quan đến quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo.

Quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo hiện vẫn là vấn đề gây tranh cãi nhiều trên các diễn đàn khoa học công nghệ cũng như diễn đàn luật, vì vậy nó cần sự nghiên cứu tổng quát và toàn diện nhằm cung cấp tri thức, hiểu biết cho hoạt động xây dựng và ban hành văn bản quy phạm pháp luật, khắc phục những hạn chế đang tồn đọng hiện nay trong thực tiễn ứng dụng trí tuệ nhân tạo. Việc nghiên cứu cần phải tập trung đi sâu, làm rõ những vấn đề như: nội hàm, khái niệm, bản chất và sự cần thiết của rí tuệ nhân tạo trong đời sống; xu thế phát triển của Trí tuệ nhân tạo; mức độ ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong đời sống; các cơ chế chính sách thích hợp để điều chỉnh; nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế về quản lý trí tuệ nhân tạo nhằm chỉ ra, đánh giá những mặt ưu - khuyết để sớm đưa ra những giải pháp phát huy ưu điểm cũng như khắc phục hạn chế.

Kết quả nghiên cứu về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo là cơ sở để tổng kết đánh giá sự đáp ứng của pháp luật và chỉ ra tính cấp thiết phải ban hành một văn bản quy phạm pháp luật chính thức để điều chỉnh một vấn đề lớn và có tác động sâu sắc đến đời sống xã hội hiện nay. Trong bối cảnh xã hội ngày càng phát triển theo hướng hiện đại hóa, công nghệ hóa, đây có thể xem là một bước đi có tính đột phá, góp phần vào công cuộc xây dựng, phát triển khoa học tiên tiến, hiện đại.

Có thể khẳng định, hoạt động xây dựng pháp luật phải được tiến hành trên những cơ sở lý luận và thực tiễn, không thể xuất phát từ ý chí chủ quan nóng vội. Đặc biệt ở một lĩnh vực phức tạp như trí tuệ nhân tạo, phải xác định rõ trách nhiệm của đối tượng được trao quyền tác giả với những tác phẩm mà trí tuệ nhân tạo sáng tạo ra, để khi xảy ra bất kì vấn đề nào cũng không xâm phạm đến lợi ích hợp pháp của bất kỳ ai. Trong một xã hội mà nhân tố con người vẫn là quan trọng nhất như Việt Nam, thì việc trao quyền tác giả cho người sáng tạo ra AI như xu hướng thứ nhất là hợp lý. Bởi lẽ, hiện nay trong hệ thống pháp luật Việt Nam chỉ quy định chủ thể duy nhất của pháp luật là các cá nhân, pháp nhân và đặc biệt các cá nhân phải có đầy đủ năng lực pháp luật và năng lực hành vi, vì vậy sẽ là rất phức tạp nếu trao quyền tác giả cho AI. Việc trao quyền tác giả cho AI sẽ đòi hỏi phải có những quy định về trao quyền công dân cho AI để tạo ra sự thống nhất trong hệ thống pháp luật, và việc đó sẽ gặp phải rất nhiều rào cản. Tuy nhiên, khi đã trao quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo cho AI, cần phải quy định rõ ràng về trách nhiệm quản lý và kiểm soát hoạt động của AI, trách nhiệm để AI sáng tạo ra những tác phẩm vi phạm thuần phong mỹ tục hoặc gây ra tác động xấu tới xã hội.

Vì thế, các cơ quan có thẩm quyền cần phải rà soát lại Luật Sở hữu trí tuệ và văn bản hướng dẫn thi hành những quy định còn bất cập liên quan đến quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo và sửa đổi, bổ sung quy định thêm vấn đề về quyền tác giả do chính sản phẩm trí tuệ nhân tạo tạo ra. Đây cũng là một vấn đề mới, vì vậy, khi ban hành các quy định liên quan đến vấn đề này sẽ không tránh khỏi những sai sót, bất cập. Vì vậy khi sửa đổi, bổ sung các quy định về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo trong Luật Sở hữu trí tuệ cần phải có sự tham khảo từ nhiều phía và việc đưa vào thực tiễn áp dụng cần phải nghiêm túc rà soát định kỳ, nếu có vướng mắc cần phải sửa đổi một cách nghiêm túc.

Hai là, các cơ quan có thẩm quyền cũng xem xét nên nghiên cứu xây dựng và ban hành một đạo luật riêng quy định về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo. Đây là một bước tiến quan trọng, có giá trị lâu dài và có ý nghĩa to lớn đối với việc xác định quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo. Hiện nay, việc xây dựng các đạo luật về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo vẫn chưa được thông qua dù có nhiều quan điểm ủng hộ, nguyên nhân chủ yếu là chúng ta chưa xác định được mục tiêu hướng tới của một đạo luật cùng với phạm vi điều chỉnh rộng như thế nào cho hợp lý là một câu chuyện nan giải. Trong khi đó, để theo kịp sự phát triển công nghệ hiện đại hóa ngày nay thì việc ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong đời sống hàng ngày là vô cùng thiết yếu, song song với đó là sự tự phát triển của trí tuệ nhân tạo – điều mà vừa mang lại những lợi ích cũng như đe dọa chính cuộc sống của chúng ta. Vì thế, cần thiết có một đạo luật để giải quyết những vấn đề này.

Từ kinh nghiệm của Anh và một số quốc gia trên thế giới có thể phác thảo về mặt cơ bản nội dung của dự luật này với phạm vi điều chỉnh là xác định quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo. Dự luật sẽ góp phần xác định những nguyên tắc mang tính cơ bản trong việc xác định quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo bao gồm: Phạm vi điều chỉnh; Phương thức quản lý; Giám sát thực hiện; Biện pháp khắc phục lỗi. Cùng với đó, dự luật sẽ lần đầu tiên có thể ghi nhận quyền định đoạt và việc kiểm soát hành chính của nhà nước, và khắc phục triệt để những bất cập về tình trạng phát triển không tiên đoán được của trí tuệ nhân tạo gây hoang mang dư luận hiện nay.

Thứ hai, những giải pháp về việc giải quyết tranh chấp hoặc xử lý các vi phạm có liên quan đến quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo

Một là, cần thiết việc thiết lập cơ quan đầu mối phối hợp trong phòng chống, xử lý có hiệu quả các hành vi xâm phạm tác quyền, trong đó Cục bản quyền tác giả và ngành tòa án giữ vai trò phối hợp quan trọng. Tăng cường quyền hạn của cơ quan thanh tra chuyên ngành trong xử lý các hành vi vi phạm quyền tác giả. Việc thiết lập một cơ quan đầu mối với mục đích trên cũng là vấn đề gặp nhiều khó khăn trong khi chủ trương của Đảng và Nhà nước là đang tiến hành sáp nhập các cơ quan lại để giảm bớt các thủ tục tốn kém thời gian, tiền bạc của nhân dân. Tuy nhiên, đối với các hoạt động mới về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo thì cần phải có sự quan tâm đặc biệt của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Việc giao cho cơ quan nào là cơ quan đầu mối phối hợp giữa Cục bản quyền tác giả và Toà án là việc chúng ta cần đặt ra bởi chắc chắn rằng việc thành lập một cơ quan mới là điều khó thực hiện nhưng việc giao cho một trong hai cơ quan trên là phương án có thể thực hiện.

Hai là, đối với hoạt động giải quyết các tranh chấp liên quan đến quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo tại toà án thì việc thành lập một Toà chuyên trách về sở hữu trí tuệ tại các thành phố lớn như TP. Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh là một giải pháp lâu dài. Mặc dù trong số liệu tổng kết của ngành toà án về số lượng các vụ giải quyết tranh chấp dân sự, thì vụ tranh chấp về quyền sở hữu trí tuệ chiếm rất ít, bởi nhiều nguyên nhân dẫn đến tình trạng này như thủ tục tố tụng phức tạp, tốn thời gian, và đặc biệt là đội ngũ thẩm phán, cán bộ toà án có chuyên môn không đáp ứng được việc giải quyết các tranh chấp chuyên sâu này. Tuy nhiên, trong số các vụ tranh chấp sở hữu trí tuệ nộp đơn tại toà án thì 90% các tranh chấp đó liên quan đến quyền tác giả. Như đã nói ở trên về tầm quan trọng về trí tuệ nhân tạo và đặc biệt đặt trong bối cảnh của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 thì trong tương lai không xa những tranh chấp về quyền tác giả của sản phẩm trí tuệ nhân tạo sẽ tăng cao và thậm chí rất nhiều các tranh chấp mang tính quốc tế. Vì thế việc thành lập một toà chuyên trách về sở hữu trí tuệ không chỉ đáp ứng những đặc thù riêng biệt của các tranh chấp liên quan đến sở hữu trí tuệ nói chung và các tranh chấp về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo nói riêng.

Những giải pháp về mặt thực tiễn

Thứ nhất, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật về quyền sở hữu trí tuệ nói chung và quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 nói riêng

Các cơ quan Nhà nước, cơ quan thông tin đại chúng cần tăng cường công tác tuyên truyền tầm quan trọng và kiến thức về quyền tác giả của sản phẩm trí tuệ nhân tạo. Xuất phát từ thực tiễn hiện nay nhận thức về tầm quan trọng của quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo của người dân Việt Nam nói chung còn hạn chế, một trong những giải pháp cần thiết chính là công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật ở mọi ngành và vận dụng nhiều phương pháp khác nhau nhằm đạt kết quả tối ưu. Công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật luôn đóng một vai trò quan trọng trong các hoạt động về quyền sở hữu trí tuệ nói chung. Thực hiện tốt công tác này sẽ góp phần nâng cao trình độ hiểu biết pháp luật, nâng cao ý thức bảo vệ quyền và lợi ích của người dân từ đó hạn chế được tình trạng không xác định được quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo cũng như tăng cường hiệu quả việc tiếp nhận hồ sơ đăng ký quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo tại cơ quan có thẩm quyền. Do đó công tác tuyên truyền, phổ biến pháp luật cần phải có sự quan tâm của các cấp, các ngành và phải được tiến hành thường xuyên.

Việc tuyên truyền, giáo dục pháp luật trước hết phải thực hiện đối với Luật Sở hữu trí tuệ để người dân hiểu đúng, hiểu đủ và thực hiện quyền tác giả của mình và có thể khởi kiện khi cho rằng quyền, lợi ích chính đáng của họ bị xâm phạm. Khi đã hiểu rõ các quy định pháp luật, các chủ thể sẽ tránh được những sai sót trong việc khởi kiện cũng như trong quá trình tham gia giải quyết vụ án dân sự, góp phần cải thiện chất lượng việc thi hành pháp luật.

Không chỉ tuyên truyền kiến thức pháp luật về Luật Sở hữu trí tuệ nói chung thì việc tuyên truyền về tầm quan trọng của quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo trong cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đóng một vai trò quan trọng và là trọng điểm trong việc tuyên quyền về trí tuệ nhân tạo và cách mạng công nghiệp 4.0, nhằm nâng cao nhận thức của người dân.

Mỗi cá nhân nên tham gia tuyên truyền pháp luật mọi lúc, mọi nơi, nhất là những người am hiểu pháp luật. Nhà nước là chủ thể quan trọng nhất và là chủ thể chủ yếu trong việc thực hiện nhiệm vụ này, đặc biệt trong thời kỳ xây dựng Nhà nước Pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Yêu cầu đặt ra lúc này là việc tìm ra những hình thức tuyên truyền nào mang lại hiệu quả tốt, đa dạng khác nhau như liên tục cập nhập kịp thời các văn bản pháp luật mới liên quan đến giải quyết các vụ tranh chấp ở các quốc gia khác có sự phát triển mạnh mẽ về quyền tác giả của sản phẩm trí tuệ nhân tạo lên các trang web, các tờ báo điện tử về pháp luật. Đồng thời, cần phải tìm ra những phương án đơn giản, dễ hiểu, dễ thu hút sự quan tâm, chú ý để tuyên truyền, phổ biến các quy định của pháp luật quốc tế và một số quốc gia về quyền tác giả của sản phẩm trí tuệ nhân tạo đến đại đa số người dân như: tổ chức các cuộc thi tìm hiểu pháp luật về lĩnh vực này, chuyển tải nội dung quy định của pháp luật dưới hình thức những tình huống vở kịch ngắn rồi giải đáp pháp luật, tổ chức những buổi nói chuyện chuyên đề, hay những buổi tuyên truyền lồng ghép kiến thức pháp luật với những lĩnh vực khác nhằm tránh tình trạng nhàm chán, sáo mòn thường thấy ở các buổi nói chuyện. Tăng cường hơn nữa hoạt động của các tổ trợ giúp pháp lý ở các xã, phường, thị trấn để sẵn sàng tư vấn, giúp đỡ người dân khi họ thắc mắc về quy định của pháp luật, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tham gia các phiên tòa giải quyết các vụ án dân sự nhằm nâng cao hiểu biết pháp luật của người dân trong lĩnh vực này.

Tổ chức chính quyền địa phương nên kết hợp với cơ quan Nhà nước có chuyên môn về pháp luật như Tòa án, Viện kiểm sát, Sở Tư pháp hay những trường đại học đào tại chuyên ngành luật để đưa pháp luật đến dần với người dân hơn nữa, tập trung vào những vấn đề cấp thiết trong xã hội, những tranh chấp thường gặp trong việc giải quyết vụ án dân sự để người dân nắm vững các quy định pháp luật, làm quen với nhiều tình huống pháp lý. Như tổ chức các mô hình phiên tòa giả định, những buổi tư vấn pháp lý để cho người dân được tiếp cận rõ hơn về các vụ án dân sự liên quan đến quyền tác giả.

Việc tuyên truyền, giáo dục phổ biến pháp luật là công việc chung của toàn xã hội chứ không phải riêng ai, vì vậy, mỗi người trong xã hội, nhất là với những người có trình độ pháp luật nhất định cần chung tay góp sức nhằm xây dựng một đời sống pháp luật ngày một hoàn thiện trong điều kiện hội nhập quốc tế. Đặc biệt việc kết hợp, hợp tác các cấp, ngành, địa phương là một trong những nhân tố quan trọng góp phần vào thành công của công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật cũng như hoạt động áp dụng, thi hành pháp luật.

Thứ hai, nâng cao trình độ chuyên môn, nghiệp vụ pháp lý cho đội ngũ có chức danh tư pháp như luật sư, thẩm phán, thư ký Tòa án và các chủ thể thuộc các cơ quan có thẩm quyền trong việc xác định và giải quyết các tranh chấp về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo

Cần phải thường xuyên mở các lớp nghiệp vụ tập huấn chuyên môn cho các thẩm phán, thư ký tòa án, luật sư, trọng tài viên, nhà làm luật… về những quy định mới của pháp luật sở hữu trí tuệ nói chung và những quy định về quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo ở một số quốc gia và sự phát triển của trí tuệ nhân tạo ảnh hưởng đến quyền tác giả nói riêng. Hiện nay, các tranh chấp về quyền tác giả giải quyết tại toà án và tổ chức trọng tài tại Việt Nam còn ít bởi hầu hết các hành vi xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ đều có thể xử lý bằng các biện pháp hành chính cho đơn giản và đỡ tốn kém [1], vì thế phần lớn cán bộ, Thẩm phán của các Tòa án, trọng tài viên… còn thiếu kiến thức có hệ thống về sở hữu trí tuệ, số cán bộ, Thẩm phán được đào tạo về sở hữu trí tuệ còn hạn chế.

Để khắc phục tình trạng trên cần nâng cao hơn nữa kiến thức pháp luật cho thẩm phán, thư ký, trọng tài viên, luật sư… cần phải lập kế hoạch rà soát và nâng cao trình độ theo hướng chuyên sâu về sở hữu trí tuệ thông qua việc mở các lớp bồi dưỡng, đào tạo về chuyên môn, nghiệp vụ. Các chức danh tư pháp có liên quan đến hoạt động giải quyết tranh chấp về quyền quyền tác giả phải được đào tạo chuẩn và thường xuyên được cập nhập những kiến thức mới về quyền tác giả và đặc biệt là quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo. Đồng thời thường xuyên tổ chức các buổi tọa đàm, buổi họp nhằm trao đổi kinh nghiệm trong cùng một tỉnh hoặc theo cả nước. Buổi tọa đàm sẽ là nơi để cùng nhau trao đổi, bình luận các vụ án dân sự, từ đó có thể học hỏi thêm được nhiều kinh nghiệm xét xử và rút ra được những bài học nghiêm túc. Hoạt động này cần được tổ chức thường xuyên, theo định kỳ hàng quý, hàng năm, như thế thì mới tạo hiểu quả trong công tác nâng cao năng lực đội ngũ các bộ, cơ quan của các thẩm quyền trong hoạt động quyền tác giả.

Thứ ba, đơn giản hóa các thủ tục hành chính và tố tụng, áp dụng các thành tựu khoa học, công nghệ vào hoạt động hành chính và quá trình xét xử

Chúng ta đang sống trong thời kỳ công nghiệp hóa và hiện đại hóa, thời đại của công nghệ 4.0 nên việc thông tin và xử lý thông tin đòi hỏi phải nhanh chóng, chính xác, vì vậy, các thủ tục tiếp nhận hồ sơ công nhận quyền tác giả về trí tuệ nhân tạo và việc giải quyết tranh chấp về quyền tác giả trong thời đại hiện nay không chỉ đòi hỏi phải chính xác, đúng pháp luật mà còn phải nhanh chóng, tiện lợi. Chúng ta nên đơn giản hóa các thủ tục hành chính và tố tụng, để giải quyết các vụ án dân sự đơn giản hoặc quá rõ ràng.

PHƯƠNG ANH

Thạc sĩ NGUYỄN HUYỀN LY

Đại học Huế

Các nguyên tắc trong hoạt động xây dựng pháp luật