So sánh quy định về tội ‘Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người’ theo luật hình sự Việt Nam với luật Trung Quốc

Phiên tòa xét xử sơ thẩm vụ án “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” (Ảnh minh họa).

1. Quy định về tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” theo luật hình sự Việt Nam và Trung Quốc

Tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” được quy định tại Điều 240 Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) là một trong hai điều luật quy định nội dung liên quan đến hành vi lây lan dịch bệnh (Điều 240 và 241). 

Khách thể của tội phạm

Khách thể trực tiếp của tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” là sự an toàn về tính mạng, sức khỏe của con người trong tình trạng dịch bệnh. BLHS năm 1999 và 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017) đều quy định tội này vào Chương các tội phạm về môi trường.

Theo quy định của Luật Phòng, chống bệnh truyền nhiễm năm 2007 thì “Bệnh truyền nhiễm” được hiểu là bệnh lây truyền trực tiếp hoặc gián tiếp từ người hoặc từ động vật sang người do tác nhân gây bệnh truyền nhiễm. Bệnh truyền nhiễm được phân loại thành 03 nhóm: (i) Nhóm A gồm các bệnh truyền nhiễm đặc biệt nguy hiểm có khả năng lây truyền rất nhanh, phát tán rộng và tỷ lệ tử vong cao hoặc chưa rõ tác nhân gây bệnh, ví dụ bệnh cúm A-H5N1; bệnh dịch hạch; bệnh đậu mùa; bệnh sốt xuất huyết do virus Ê - bô - la (Ebola),…  (ii) Nhóm B gồm các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm có khả năng lây truyền nhanh và có thể gây tử vong, ví dụ ệnh do virus A-đê-nô (Adeno); bệnh do virus gây ra hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải ở người (HIV/AIDS); bệnh bạch hầu; bệnh cúm; bệnh dại; bệnh ho gà; bệnh lao phổi; bệnh do liên cầu lợn ở người; bệnh lỵ A-míp (Amibe),…; (iii) Nhóm C gồm các bệnh truyền nhiễm ít nguy hiểm, khả năng lây truyền không nhanh, ví dụ bệnh do Cờ-la-my-đi-a (Chlamydia); bệnh giang mai; các bệnh do giun; bệnh lậu; bệnh mắt hột; bệnh do nấm Can-đi-đa-an-bi-căng (Candida albicans). BLHS Việt Nam quy định tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” chỉ bao gồm các bệnh truyền nhiễm thuộc nhóm A, và B [1].

Mặt khách quan của tội phạm

Hành vi trong mặt khách quan được thể hiện là:

(i) Đưa ra hoặc cho phép đưa ra khỏi vùng có dịch bệnh động vật (trâu, bò, gà,…), thực vật (cây ăn trái, cây giống,…), sản phẩm động vật, thực vật hoặc vật phẩm khác có khả năng lây truyền dịch bệnh nguy hiểm cho người (sản phẩm gia cầm gà, vịt bị nhiễm virus cúm A/H5N1, A/H5N6,… là các loại virus gia cầm nguy hiểm có tên khoa học Avian Influenza [2]. Đối với hành vi này, khi xử lý cần xác định phạm vi “vùng có dịch”. Theo quy định của Luật Phòng, chống bệnh truyền nhiễm năm 2007 thì tùy thuộc vào phạm vi lây lan và mức độ nghiêm trọng của dịch bệnh, người có thẩm quyền công bố dịch và vùng có dịch gồm: Chủ tịch UBND cấp tỉnh, Bộ trưởng Bộ Y tế, hoặc Thủ tướng Chính phủ.

(ii) Đưa vào hoặc cho phép đưa vào lãnh thổ Việt Nam động vật, thực vật hoặc sản phẩm động vật, thực vật bị nhiễm bệnh hoặc mang mầm bệnh nguy hiểm có khả năng lây truyền cho người. Điển hình như dịch Sars năm 2003, Đại dịch Viêm đường hô hấp cấp mới do virus Covid-19 bắt nguồn từ thành phố Vũ Hán thuộc tỉnh Hồ Bắc Trung Quốc cuối năm 2019 đang bùng phát hơn 100 nước trên thế giới. Virus được xác định có nguồn gốc từ loài dơi và lây sang người [3].

Đây là tội phạm có cấu thành vật chất. Tội phạm được coi là hành thành khi người thực hiện một trong các hành vi nêu trên và phải gây ra hậy quả là “làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người”. Nếu người thực hiện những hành vi nói trên nhưng không hoặc chưa làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người thì chưa coi là tội phạm [4].

Mặt chủ quan của tội phạm

Mặt chủ quan của tội phạm này thể hiện dưới hình thức lỗi cố ý, tức người phạm tội nhận thức rõ hành vi do mình thực hiện là nguy hiểm cho xã hội, thấy trước hậu quả của hành vi đó, hoặc thấy trước hậu quả của hành vi đó có thể xảy ra nhưng vì những động cơ khác nhau mà vẫn thực hiện. Động cơ, mục đích không là dấu hiệu bắt buộc của tội phạm này

Chủ thể của tội phạm

Chủ thể của tội phạm này có thể là bất kỳ người nào đủ 16 tuổi trở lên có năng lực TNHS. Tuy nhiên, do xuất phát từ đặc điểm của hành vi, ngoài chủ thể là bất kỳ ai đủ điều kiện theo quy định của luật hình sự thì chủ thể tội phạm này bao gồm cả chủ thể đặc biệt (tức là những người theo quy định của pháp luật có nghĩa vụ thực hiện những hành vi nhất định trong tổ chức công việc, trong kiểm tra hay thực hiện những biện pháp bảo đảm an toàn vệ sinh môi trường [5]; đối với trường hợp người có hành vi “cho phép đưa vào” lãnh thổ Việt Nam hoặc “cho phép đưa ra” khỏi vùng có dịch bệnh động vật, thực vật, sản phẩm động vật, thực vật… vì chỉ có những người có chức trách, nhiệm vụ nhất định mới có thể có quyền “cho phép”.

Trong bối cảnh BLHS 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017) đã quy định pháp nhân thương mại có thể phải chịu trách nhiệm hình sự về một số tội phạm trong đó có một số tội phạm về môi trường. Tuy nhiên, đối với tội làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người không truy cứu đối với pháp nhân thương mại.

Nghiên cứu luật hình sự Trung Quốc thì tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” được quy định tại Mục 5 tội “Gây nguy hại cho vệ sinh công cộng” bao gồm các Điều luật 330, 331, 332. Cụ thể như sau:

Điều 330 [6]: Người nào vi phạm quy định của Luật Phòng chống bệnh truyền nhiễm, có một trong các tình tiết sau, gây ra bệnh truyền nhiễm thuộc nhóm A hoặc truyền những bệnh nguy hiêm thì bị phạt tù đến 7 năm hoặc cải tạo lao động; nếu gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng thì bị phạt tù từ 3 đến 7 năm:

(i) Nước ăn do các đơn vị cấp nước không đạt tiêu chuẩn vệ sinh do Nhà nước quy định;

(ii) Xử lý những tác nhân gây bệnh truyền nhiễm như nước thải, chất thải, không đúng theo yêu cầu vệ sinh của cơ quan phòng dịch y tế;

(iii) Cho phép những bệnh nhân mắc bệnh truyền nhiễm, những người đang mang mầm mống bệnh, những người bị nghi là mặc bệnh truyền nhiễm làm những công việc  dễ truyền nhiễm bệnh cho người khác mà cơ quan hành chính y tế Quốc vụ viện cấm;

(iv) Không thực hiện những biện pháp không chế dự phòng mà cơ quan y tế đưa ra theo Luật phòng chống bệnh truyền nhiễm.

Đơn vị nào phạm những tội nói trên thì sẽ bị phạt tiền, còn những người phụ trách trực tiếp và những nhân viên chịu trách nhiệm trực tiếp khác sẽ bị xử phạt theo quy định trên.

Những bệnh truyền nhiễm nhóm A là những bệnh được xác định trong Luật phòng chống bệnh truyền nhiễm của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa và những quy định có liên quan của Quốc vụ viện.

Điều 331 [6]: Những nhân viên làm công tác thực nghiệm bảo quản lưu giữ, vận chuyển những vi khuẩn, độc tố gây bệnh truyền nhiễm vi phạm quy định có liên quan của cơ quan hành chính y tế Quốc vụ viện, làm phát tán những vi khuẩn, độc tố gây hậy quả nghiêm trọng thì bị phạt tù đến 3 năm hoặc cải tạo lao động; nếu gây hậu quả đặc biệt nghiêm trọng thì sẽ bị phạt tù từ 3 đến 7 năm.

Điều 332 [6]: Người nào vi phạm những quy định về kiểm dịch biên giới dẫn đến lây lan dịch bệnh truyền nhiễm hoặc truyền những bệnh nguy hiểm sẽ bị phạt tù đến 3 năm hoặc cải tạo lao động và bị phạt tiền hoặc chỉ bị phạt tiền.

Đơn vị nào phạm những tội nói trên thì sẽ bị phạt tiền, còn những người phụ trách trực tiếp và những nhân viên chịu trách nhiệm trực tiếp khác sẽ bị xử phạt theo quy định trên.

Như vậy BLHS Trung Quốc và Việt Nam đều quy định chỉ xử lý hình sự hành vi làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm thuộc nhóm A hoặc các loại bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người; hành vi làm lây lan những dịch bệnh truyền nhiễm ít nguy hiểm, khả năng lây truyền không nhanh chóng không bị quy định là tội phạm. Tuy nhiên BLHS Trung Quốc quy định về việc xử lý hình sự hành vi lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người có một số điểm khác biệt so với BLHS Việt Nam, cụ thể như sau:

Thứ nhất, Trong BLHS Trung Quốc, tội “Gây nguy hại cho vệ sinh công cộng” và tội “Phá hoại tài nguyên môi trường” là 2 nhóm tội phạm độc lập với nhau, được quy định trong Chương VI (Tội xâm phạm trật tự quản lý xã hội) Phần các tội phạm. Nhà làm luật quy định các hành vi làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm thuộc tội nguy hại cho vệ sinh công cộng không thuộc nhóm tội phạm về môi trường (Mục 6).

Thứ hai, BLHS Trung Quốc quy định ngoài cá nhân thì đơn vị (pháp nhân) có thể trở thành chủ thể của các tội phạm được quy định tại Điều 330 và 332, trong khi BLHS Việt Nam chỉ quy định cá nhân là chủ thể của tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” (Điều 240)

Thứ ba, BLHS Trung Quốc quy định khá chi tiết và nhiều hành vi phạm tội khác nhau liên quan đến việc làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm. Có một số hành vi như vi phạm quy định về cấp nước, xử lý chất thái không đúng tiêu chuẩn vệ sinh; vi phạm quy định về thực nghiệm, bảo quản, lưu giữ, các mầm bệnh truyền nhiễm; cho phép những bệnh nhân mắc bệnh truyền nhiễm, những người đang mang mầm bệnh, những người bị nghi là mắc bệnh truyền nhiễm làm cho những công việc dễ truyền bệnh cho người khác… BLHS Trung Quốc quy định là tội phạm trong khi BLHS Việt Nam chưa quy định hành vi phạm tội này.

2. Thực tiễn áp dụng quy định tại Việt Nam và kiến nghị hoàn thiện trong mối tương quan so sánh với luật hình sự Trung Quốc

2.1. Một số vấn đề đặt ra trong thực tiễn áp dụng quy định luật hình sự về tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” tại Việt Nam

Tính đến hết ngày 16/01/2021, tại Việt Nam đã có khoảng 1.531 người từng dương tính trong đó có 1.369 người đã bình phục, 35 người đã tử vong với Covid-19 [8]. Trong quá trình gần 01 năm thực hiện công tác phòng chống dịch bệnh, Việt Nam đã xảy ra một số đợt bùng phát dịch bệnh do một số bệnh nhân không thực hiện khai báo y tế khi nhập cảnh; hoặc khai báo y tế gian dối thiếu trung thực, vòng vo dẫn đến hàng tăm người bị cách ly,…; đã được cơ quan chức năng truy cứu TNHS. Tuy nhiên, chúng ta cũng mới chỉ xử lý được một số trường hợp có hành vi vi phạm thể hiện rõ, xử lý kịp thời, đáp ứng yêu cầu cấp bách của thực tiễn. Xem xét và nghiên cứu kỹ các quy định của BLHS Việt Nam thì những nội dung này vẫn còn một số vướng mắc, bất cập nhất định. Cụ thể như sau

Thứ nhất, tại điểm a, Khoản 1, Điều 240 BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) quy định: “…Đưa ra hoặc cho phép đưa ra khỏi vùng có dịch bệnh động vật, thực vật, sản phẩm động vật, thực vật hoặc vật phẩm khác có khả năng lây truyền dịch bệnh nguy hiểm cho người, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác”, tuy nhiên đến thời điểm hiện tại vẫn chưa có văn bản nào của TANDTC hướng dẫn quy định “vật phẩm khác” ở đây bao gồm những gì? Và số lượng như thế nào mới chịu TNHS.

Đồng thời, điểm a, b khoản 1, Điều 240 BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) đều quy định về dấu hiệu “có khả năng lây truyền dịch bệnh”, vậy căn cứ vào đâu để xác định, hiện nay chưa có văn bản nào hướng dẫn vấn đề này.

Thứ hai, khoản 2, 3 Điều 240 BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) quy định về tình tiết định khung là “làm chết người” và “làm chết 02 người trở lên”. Nhà làm luật chưa dự liệu đầy đủ về thực tế tính nguy hiểm của hành vi phạm tội cũng như hậu quả do hành vi phạm tội gây ra. Thực tế qua thời điểm hơn 1 năm phòng chống đại dịch Covid-19 ở Việt Nam và trên thế giới, chúng ta đã và đang gánh chịu những thiệt hại cực kỳ nghiêm trọng về kinh tế, chính trị, an toàn xã hội khi dịch bệnh lây lan đến cộng đồng. Về kỹ thuật lập pháp thì tội làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người theo quy định Điều 240 BLHS năm 2015 là cấu thành vật chất, nghĩa là tội phạm hoàn thành khi trong mặt khách quan bắt buộc phải có dấu hiệu hậu quả “làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm cho người” xảy ra. Điều này dẫn việc để khởi tố hình sự về hành vi lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người theo Điều 240 BLHS năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017) thì phải chứng minh được hậu quả xảy ra, xác định sự lây lan ra cộng đồng có nghĩa là phải tổng hợp chính xác được số người lây lan. Điều này mất nhiều thời gian cho việc khoanh vùng, cách ly, xét nghiệm, khi đó tính nóng của xự việc không còn nên xử lý hành chính thì sẽ nhanh hơn là chờ đợi tổng hợp thiệt hại, hậu quả để đưa ra xét xử.

Thứ ba, BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) đã không quy định pháp nhân thương mại là chủ thể của tội danh này. Tuy nhiên, trên thực tế cho thấy không chỉ cá nhân mới tiến hành thực hiện hành vi làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người mà có thể cả các doanh nghiệp, công ty có tư cách pháp nhân lợi dụng hình thức nhập khẩu để đưa vào Việt Nam động, thực vật bị nhiễm bệnh hoặc mang mầm bệnh nguy hiểm có khả năng lây truyền cho người. Chính vì BLHS hiện hành không quy định dẫn đến cơ quan chức năng chỉ có thể xử phạt vi phạm hành chính đối cới các hành vi pháp nhân thực hiện [9].

2.2. Đề xuất kiến nghị hoàn thiện quy định của BLHS Việt Nam trong mối tương quan so sánh với luật hình sự Trung Quốc

Thứ nhất, trong khoa học luật hình sự thì cấu thành tội phạm là cơ sở của TNHS, việc quy định cấu thành tội phạm sẽ có ý nghĩa rất lơn đối với việc bảo đảm tính ổn định, thống nhất của hoạt động áp dụng pháp luật [7]. Hiện nay, quy định trong cấu thành tội phạm cơ bản của tội làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người (Điều 240) còn khá khái quát, chưa cụ thể khiến cho việc xử lý tội phạm này còn gặp nhiều vướng khắc, khó khăn. Vậy nên cần thiết có hướng dẫn cụ thể về các khái niệm “vật phẩm khác”, “có khả năng lây truyền dịch bệnh”. Đây sẽ là cơ sở để cụ thể hóa chính sách hình sự đối với tội phạm này.

Đồng thời, trước yêu cầu phòng ngừa cũng như tính nguy hiểm cao của hành vi làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm cho người để khắc phục những vướng mắc khó khăn trong quá trình áp dụng BLHS thì cần thiết quy định tội phạm này có cấu thành hình thức. Chủ thể chỉ cần thực hiện các hành vi được mô tả trong mặt chủ quan của tội phạm là cấu thành tội phạm vì xét tổng thể, các dạnh hành vi khách quan này đã phản ánh đầy đủ tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi mà chưa cần phải gây ra hậu quả được chứng minh cụ thể trên thực tế.

Thứ hai, bổ sung pháp nhân thương mại là chủ thể của tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người”. Theo quy định của Điều 240 BLHS năm 2015 (sửa đổi, bổ sung năm 2017) thì chủ thể thực hiện tội phạm chỉ là có cá nhân thực hiện.

Trên thực tế, pháp nhân thương mại vì vụ lợi có thể thực hiện các hành vi này có hệ thống và khả năng gây ra hậu quả nghiệm trong hơn hành vi do cá nhân thực hiện. Nghiên cứu BLHS Trung Quốc đã quy định pháp nhân là chủ thể của tội phạm này tại Điều 330 và 332. Vì vậy, BLHS Việt Nam nên bổ sung pháp nhân thương mại là chủ thể thực hiện tội "Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người".

Thứ ba, tội “Làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm cho người” xâm hại khách thể trực tiếp là sự an toàn về tính mạng, sức khỏe của con người trong tình trạng dịch bệnh, thuộc lĩnh vực y tế nên khách thể loại của tội phạm này là an toàn công cộng chứ không phải là sự bền vững, ổn định của hệ sinh thái và các quan hệ xã hội phát sinh trong lĩnh vực quản lý và bảo vệ của môi trường [1]. BLHS Việt Nam năm 1985 quy định hành vi làm lây lan dịch bệnh trong Điều 195 Chương các tội xâm phạm an toàn công cộng, trật tự công cộng và trật tự quản lý hành chính. BLHS Trung Quốc không xếp hành vi làm lây lan dịch bệnh truyền nhiễm trong chương các tội phạm về môi trường. Do đó, nhà làm luật nên chuyển Điều 240 sang Điều 316a, Mục 3 (Các tội phạm xâm phạm an toàn công cộng) trong Chương XXI của BLHS năm 2015.

Luật sư ĐÀO ĐỨC HẠNH

Công ty Luật Việt Đông Á

Đoàn Luật sư TP. Hồ Chí Minh

Một vài góp ý về Dự thảo Luật Điện ảnh (sửa đổi)