Trong giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ để hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế toàn cầu, Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều thách thức liên quan đến vấn đề bảo vệ người tiêu dùng, đặc biệt trong bối cảnh gia tăng các hình thức giao dịch đa dạng và phi truyền thống. Quyền lợi của người tiêu dùng - vốn là nền tảng của một nền kinh tế thị trường lành mạnh, công bằng và đạo đức - đang đứng trước nhiều nguy cơ bị xâm hại nghiêm trọng. Những vụ việc gây rúng động dư luận trong lĩnh vực thực phẩm, dược phẩm, thương mại điện tử... trong những năm gần đây không chỉ phản ánh sự yếu kém trong cơ chế giám sát mà còn cho thấy khoảng cách lớn giữa quy định pháp luật và thực tiễn thực thi.
Vụ việc sữa giả bị phát hiện và triệt phá vào tháng 4 vừa qua là một minh chứng điển hình. Gần 600 nhãn hiệu sữa bột không rõ nguồn gốc, làm giả thành phần, gắn mác sản phẩm dinh dưỡng cao cấp nhưng thực chất chứa nguyên liệu rẻ tiền, đã được lưu hành rộng rãi trên khắp cả nước, chủ yếu nhắm đến nhóm người dễ bị tổn thương như trẻ em, phụ nữ mang thai và người cao tuổi. Hành vi này không chỉ đe dọa trực tiếp đến sức khỏe cộng đồng, mà còn hủy hoại nghiêm trọng niềm tin vào hệ thống pháp luật, vào năng lực quản lý nhà nước cũng như đạo đức kinh doanh.
Trong bối cảnh đó, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 được kỳ vọng sẽ đóng vai trò là công cụ pháp lý hữu hiệu nhằm nâng cao năng lực bảo vệ người tiêu dùng một cách toàn diện và chủ động hơn. Tuy nhiên, để các quy định của luật đi vào cuộc sống một cách thực chất, cần thiết phải đánh giá lại những lỗ hổng trong thực thi pháp luật, đặc biệt là qua những vụ việc nghiêm trọng như vụ sữa giả nêu trên.
Ảnh minh họa.
Quy định của pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 được Quốc hội khóa XV thông qua ngày 20 tháng 6 năm 2023, chính thức có hiệu lực từ ngày 01 tháng 7 năm 2024. Luật này được đánh giá là bước tiến quan trọng trong quá trình hoàn thiện khung pháp lý bảo vệ người tiêu dùng, với những quy định cụ thể, rõ ràng và phù hợp với thực tiễn trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Trước hết, Luật đã mở rộng và cụ thể hóa các quyền cơ bản của người tiêu dùng, được ghi nhận tại Khoản 1 Điều 4, bao gồm: Quyền được bảo đảm an toàn về tính mạng, sức khỏe, tài sản, quyền được cung cấp thông tin chính xác, trung thực về hàng hóa, dịch vụ; quyền được lựa chọn, khiếu nại, tố cáo, khởi kiện, và yêu cầu bồi thường thiệt hại. Đây là cơ sở pháp lý để người tiêu dùng chủ động bảo vệ mình trước các hành vi vi phạm.
Luật quy định rõ nghĩa vụ của tổ chức, cá nhân kinh doanh hàng hóa, dịch vụ, đặc biệt tại các Điều 21, 32, 33 và 34, với nội dung yêu cầu doanh nghiệp:
- Cung cấp đầy đủ, trung thực và rõ ràng thông tin về sản phẩm, dịch vụ;
- Đảm bảo chất lượng hàng hóa, không được cung cấp hàng giả, hàng nhái hoặc hàng kém chất lượng;
- Có trách nhiệm thu hồi sản phẩm khuyết tật (Điều 32), công khai thông tin về khuyết tật và cách khắc phục (Điều 33);
- Và đặc biệt, có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại không phụ thuộc vào lỗi khi sản phẩm, dịch vụ gây thiệt hại cho người tiêu dùng (khoản 1, Điều 34).
Điểm tiến bộ vượt trội trong luật lần này là việc ghi nhận và bảo vệ nhóm người tiêu dùng dễ bị tổn thương, tại Khoản 1 Điều 8. Theo đó, Nhà nước có trách nhiệm xây dựng chính sách và biện pháp ưu tiên bảo vệ đối với trẻ em, người cao tuổi, người khuyết tật, phụ nữ mang thai và người dân tộc thiểu số - những nhóm thường bị tổn thương nhiều nhất trong các hành vi gian lận, lừa dối thương mại.
Ngoài ra, Luật cũng tăng cường cơ chế quản lý hợp đồng theo mẫu, điều kiện giao dịch chung (Chương IV), và nâng cao vai trò của tổ chức xã hội trong việc hỗ trợ người tiêu dùng thông qua cơ chế khởi kiện đại diện, hỗ trợ pháp lý, tuyên truyền phổ biến kiến thức (Điều 12, Điều 37).
Từ góc độ pháp lý, có thể thấy rằng Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng 2023 đã thiết lập được nền tảng vững chắc cho một hệ thống bảo vệ người tiêu dùng chủ động, đồng bộ và có khả năng phản ứng nhanh với những thách thức trong nền kinh tế hiện đại. Tuy nhiên, tính hiệu lực của các quy định này vẫn phụ thuộc rất lớn vào năng lực thực thi của các cơ quan quản lý nhà nước, sự hợp tác của cộng đồng doanh nghiệp và sự chủ động của chính người tiêu dùng trong việc thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình.
Khoảng trống trong thực thi pháp luật
Mặc dù Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 đã xây dựng được một hệ thống các quy định tương đối toàn diện và tiến bộ, nhưng trên thực tế, hiệu quả thực thi luật vẫn còn bị hạn chế bởi nhiều nguyên nhân khách quan và chủ quan. Điều này dẫn đến khoảng cách đáng kể giữa quy định trên văn bản pháp luật và thực tiễn thực thi, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến tính răn đe và phòng ngừa của hệ thống pháp luật.
Một trong những khoảng trống lớn nhất hiện nay chính là cơ chế hậu kiểm các sản phẩm sau công bố chất lượng còn yếu kém, chưa đồng bộ và chưa đáp ứng yêu cầu kiểm soát rủi ro trong nền kinh tế thị trường. Nhiều sản phẩm, đặc biệt là thực phẩm chức năng, sữa dinh dưỡng, chỉ cần thực hiện thủ tục công bố tiêu chuẩn và được phép lưu thông mà không trải qua quy trình thẩm định, kiểm nghiệm độc lập từ phía cơ quan quản lý. Trong vụ việc sữa giả, lợi dụng lỗ hổng này, các đối tượng đã đăng ký công bố sản phẩm thông qua các pháp nhân trung gian (“doanh nghiệp vệ tinh”), sau đó sản xuất hàng hóa không đúng tiêu chuẩn đã công bố mà không bị phát hiện trong thời gian dài. Đây là minh chứng cho sự thiếu hiệu quả trong công tác hậu kiểm - một chức năng quan trọng của quản lý nhà nước trong giai đoạn hiện nay.
Bên cạnh đó, hệ thống công nghệ phục vụ truy xuất nguồn gốc hàng hóa vẫn còn thiếu đồng bộ và chưa phổ cập. Các công cụ kỹ thuật như mã vạch, mã QR tuy đã được triển khai nhưng chủ yếu ở mức độ hình thức. Việc không có cơ chế kiểm tra ngẫu nhiên hoặc đối chiếu dữ liệu định kỳ khiến mã truy xuất bị vô hiệu hóa, tạo điều kiện cho các sản phẩm giả, nhái “ẩn mình” trong kênh phân phối chính thống mà người tiêu dùng không thể nhận diện. Điều này đi ngược lại nguyên tắc công khai, minh bạch về thông tin sản phẩm được quy định tại Điều 21 của Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023.
Một vấn đề nghiêm trọng khác là tình trạng tồn tại phổ biến các doanh nghiệp “ma” - những pháp nhân được thành lập chỉ với mục đích đăng ký sản phẩm, làm bình phong pháp lý nhưng không có hoạt động sản xuất, kinh doanh thực tế. Theo Điều 12 Luật Doanh nghiệp 2020, doanh nghiệp phải có địa điểm hoạt động, người đại diện hợp pháp và đăng ký kinh doanh hợp lệ. Tuy nhiên, thực tế cho thấy có sự lỏng lẻo trong quản lý và hậu kiểm sau đăng ký, dẫn đến việc lợi dụng pháp nhân để thực hiện hành vi vi phạm pháp luật, như trong vụ việc sữa giả. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết phải siết chặt điều kiện thành lập, giám sát hoạt động và xử lý nghiêm các doanh nghiệp không thực hiện đúng cam kết pháp lý.
Ngoài ra, một rào cản lớn trong thực thi luật là thiếu sự phối hợp liên ngành và liên thông dữ liệu giữa các cơ quan quản lý, từ cấp Trung ương đến địa phương. Tình trạng “mạnh ai nấy quản” khiến cho việc phát hiện, ngăn chặn và xử lý vi phạm không kịp thời, làm giảm đáng kể hiệu lực của Luật. Trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia đang được thúc đẩy, yêu cầu đặt ra là cần thiết lập một cơ sở dữ liệu quốc gia dùng chung về người tiêu dùng, sản phẩm, doanh nghiệp và hành vi vi phạm, từ đó giúp phát hiện sớm, cảnh báo và xử lý nhanh các hành vi xâm hại quyền lợi người tiêu dùng.
Tóm lại, khoảng trống trong thực thi Luật không nằm ở việc thiếu quy định pháp lý, mà ở năng lực và hiệu quả của bộ máy thực thi. Để Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng thực sự đi vào cuộc sống, cần cải thiện cơ chế giám sát, hậu kiểm, tăng cường công nghệ quản lý hiện đại và hoàn thiện thể chế quản lý doanh nghiệp theo hướng minh bạch, có trách nhiệm và có khả năng truy cứu đến cùng các hành vi vi phạm.
Một số kiến nghị
Tăng cường hành lang hình sự
Trước tình trạng sản xuất, buôn bán thực phẩm giả gây hại nghiêm trọng cho sức khỏe và tính mạng của người tiêu dùng, cần thiết phải có biện pháp mạnh mẽ và quyết liệt để ngăn chặn hành vi này. Trong bối cảnh Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 đang có hiệu lực, việc tăng cường hình sự hóa đối với các hành vi sản xuất, kinh doanh thực phẩm giả là điều vô cùng cấp bách. Các hành vi này không chỉ vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng mà còn xâm phạm đến sức khỏe cộng đồng, có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng mà chúng ta không thể lường trước được.
Theo đó, Nhà nước cần nghiên cứu và xem xét việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với các cá nhân, tổ chức sản xuất, kinh doanh thực phẩm giả, đặc biệt là khi hậu quả của hành vi này là nghiêm trọng, làm tổn hại đến sức khỏe của người tiêu dùng. Các quy định cụ thể trong Bộ luật Hình sự cần được áp dụng một cách nghiêm minh, nhằm răn đe các hành vi vi phạm và ngăn chặn sự tái diễn của các hành động này trong tương lai. Đồng thời, cần đảm bảo quy trình tố tụng nhanh chóng và hiệu quả, tạo điều kiện để các cơ quan chức năng xử lý kịp thời, tránh việc kéo dài, gây ảnh hưởng đến niềm tin của người tiêu dùng vào hệ thống pháp lý.
Thiết lập hệ thống giám sát điện tử toàn quốc
Để nâng cao hiệu quả trong công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, việc xây dựng một hệ thống giám sát điện tử toàn quốc là điều hết sức cần thiết. Một trong những công cụ quan trọng có thể áp dụng chính là việc phát triển hệ sinh thái truy xuất nguồn gốc bằng mã vạch thông minh, giúp người tiêu dùng dễ dàng kiểm tra thông tin về sản phẩm ngay tại thời điểm mua sắm. Các hệ thống mã vạch thông minh sẽ không chỉ giúp người tiêu dùng nhận diện được nguồn gốc xuất xứ của sản phẩm mà còn tạo ra một mạng lưới kết nối giữa các nhà sản xuất, nhà phân phối và cơ quan chức năng.
Đặc biệt, việc xây dựng một hệ thống giám sát điện tử liên kết với các cơ quan quản lý nhà nước sẽ tạo ra một cơ sở dữ liệu toàn diện về chất lượng sản phẩm trên thị trường. Điều này không chỉ giúp các cơ quan chức năng phát hiện sớm các hành vi vi phạm mà còn giúp người tiêu dùng an tâm hơn khi lựa chọn sản phẩm. Hệ thống này cần được áp dụng đồng bộ trên toàn quốc, đảm bảo tính minh bạch và hiệu quả trong việc truy xuất nguồn gốc sản phẩm, góp phần xây dựng một môi trường kinh doanh lành mạnh và công bằng.
Củng cố tổ chức xã hội bảo vệ người tiêu dùng
Bên cạnh việc tăng cường các biện pháp xử lý hành chính và hình sự, Nhà nước cũng cần quan tâm đến việc củng cố và hỗ trợ các tổ chức xã hội bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Các tổ chức này đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp thông tin, tư vấn, và hỗ trợ người tiêu dùng trong các tranh chấp về quyền lợi. Do đó, Nhà nước cần có các chính sách hỗ trợ tài chính cho các tổ chức này để họ có thể hoạt động hiệu quả hơn. Đồng thời, cần phải có các quy định rõ ràng về nghĩa vụ của các tổ chức trong việc đưa ra kiện tập thể khi quyền lợi của một nhóm đông đảo người tiêu dùng bị xâm phạm.
Ngoài ra, Nhà nước cũng cần tạo điều kiện thuận lợi để các tổ chức xã hội có thể phối hợp chặt chẽ với các cơ quan chức năng trong việc giám sát và xử lý các hành vi vi phạm quyền lợi người tiêu dùng. Việc này không chỉ giúp nâng cao chất lượng công tác bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng mà còn tạo ra một môi trường pháp lý minh bạch, công bằng và có sự tham gia rộng rãi của toàn xã hội.
Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 2023 là một bước tiến lớn trong việc xây dựng một hệ thống pháp lý hoàn chỉnh, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của người tiêu dùng, đồng thời tạo ra một môi trường kinh doanh công bằng và minh bạch. Tuy nhiên, để Luật này thực sự phát huy hiệu quả, cần có sự quyết tâm và hành động mạnh mẽ từ phía Nhà nước trong việc thực thi các chính sách đã đề ra. Chỉ khi có sự quyết liệt, minh bạch trong công tác thực thi, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng mới có thể thực sự trở thành công cụ pháp lý hiệu quả, góp phần bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng, đồng thời tạo điều kiện cho nền kinh tế phát triển bền vững.
Vụ sữa giả đã một lần nữa nhấn mạnh yêu cầu cấp thiết về đạo đức kinh doanh, về việc thực thi nghiêm túc pháp luật, và về sự đồng hành của toàn xã hội trong việc bảo vệ những người tiêu dùng yếu thế nhất. Cần phải có sự phối hợp đồng bộ giữa Nhà nước, các tổ chức xã hội và các doanh nghiệp trong việc xây dựng một hệ sinh thái bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Việc này không chỉ là trách nhiệm của các cơ quan chức năng mà còn là nghĩa vụ của toàn xã hội trong việc bảo vệ những quyền lợi chính đáng của người tiêu dùng.
Tài liệu tham khảo
1. Nguyễn Văn Tú (2024), Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trong kỷ nguyên số, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, 12(3), 45 - 50.
2. Quốc hội (2023), Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng số 19/2023/QH15 ngày 20/06/2023.
3. Tuổi Trẻ (2025), https://tuoitre.vn/triet-pha-duong-day-san-xuat-gan-600-loai-sua-bot-gia-thu-loi-gan-500-ti-dong-2025041209380843.htm.
4. Vietnamnet (2025), https://vietnamnet.vn/vu-san-xuat-sua-bot-gia-thu-loi-500-ty-dong-tam-giam-cac-giam-doc-2390630.html.
5. VTV (2025), https://vtv.vn/phap-luat/nhung-doi-tuong-bi-bat-trong-vu-san-xuat-gan-600-loai-sua-bot-gia-20250412233215341.htm.
LÊ HÙNG
Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
