10 tội mà bị hại có quyền yêu cầu khởi tố vụ án hình sự

(LSO) - Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu bị hại được quy định tại Điều 155 của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015. Có thể nói, quyền của người bị hại được quy định trong Điều luật này là “quyền đặc biệt”, thể hiện ý chí của mình khiến Cơ quan tiến hành tố tụng không tự ý quyết định việc khởi tố hoặc không khởi tố vụ án.

Điều luật trên được các nhà làm luật xây dựng dựa trên cơ sở sửa đổi, bổ sung Điều 105 Bộ luật tố tụng hình sự 2003, quy định về điều kiện và một số vấn đề liên quan đến việc khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại.

Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại là trường hợp đặc biệt do tính chất của vụ án và vì lợi ích của người bị hại, cơ quan có thẩm quyền không tự ý quyết định việc khởi tố mà việc khởi tố vụ án hình sự được thực hiện theo yêu cầu của người bị hại.

Cụ thể là những vụ án mà các tội phạm được quy định tại khoản 1 trong 10 tội sau của Bộ luật Hình sự 2015:

Điều 134 (Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác), Điều 135 (Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác trong trạng thái tinh thần bị kích động mạnh);

Điều 136 (Tội cố ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng hoặc do vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội);

Điều 138 (Tội vô ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác), Điều 139 (Tội vô ý gây thương tích hoặc gây tổn hại cho sức khỏe của người khác do vi phạm quy tắc nghề nghiệp hoặc quy tắc hành chính);

Điều 141 (Tội hiếp dâm), Điều 143 (Tội cưỡng dân), Điều 155 (Tội làm nhục người khác), Điều 156 (Tội vu khống) và Điều 226 (Tội xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp) của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Ngoài việc xác định dấu hiệu tội phạm trong 10 tường hợp nêu trên thì để khởi tố vụ án hình sự còn phải có yêu cầu của bị hại hoặc người đại diện của bị hại là người dưới 18 tuổi, người có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất hoặc đã chết.

Điều luật 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 cũng quy định trường hợp vụ án đã được khởi tố theo yêu cầu của bị hại, nhưng sau đó người yêu cầu rút yêu cầu khởi tố thì vụ án phải được đình chỉ, dù đang ở bất cứ giai đoạn nào của vụ án.

Nếu vụ án đang ở giai đoạn điều tra thì Cơ quan điều tra ra quyết định đình chỉ điều tra, theo quy định tại điểm a, khoản 1 Điều 230 (Đình chỉ điều tra) của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Nếu vụ án đã được chuyển cho Viện kiểm sát thì ở giai đoạn này Viện kiểm sát ra quyết định đình chỉ vụ án, căn cứ vào khoản 1 Điều 148 (Tạm đình chỉ việc giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố) của Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Nếu vụ án đang ở giai đoạn xét xử thì Tòa án ra quyết định đình chỉ vụ án, căn cứ vào điểm a, Khoản 1 Điều 282 (Đình chỉ vụ án) Bộ luật Tố tụng hình sự 2015.

Việc rút yêu cầu khởi tố của của bị hại có thể được thực hiện bằng văn bản hoặc bằng miệng (nếu thực hiện tại phiên tòa).

Tuy nhiên, trường hợp có căn cứ xác định người đã yêu cầu rút yêu cầu khởi tố trái với ý muốn của họ do bị ép buộc, cưỡng bức thì tuy người đã yêu cầu khởi tố rút yêu cầu, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án vẫn tiếp tục tiến hành tố tụng đối với vụ án.

Trong trường hợp này, vấn đề quan trọng nhất đặt ra đối với cơ quan tiến hành tố tụng là phải có căn cứ chứng minh việc “rút yêu cầu khởi tố trái với ý muốn của họ do bị ép buộc, cưỡng bức”.

Thực tế, việc chứng minh sự trái ý muốn thường rất khó khăn, đặc biệt là trước những diễn biến phức tạp về tính chất và thủ đoạn hoạt động của các loại tội phạm trong tình hình hiện nay.

Sau khi rút yêu cầu khởi tố vụ án hình sự thì bị hại hoặc người đại diện của bị hại đã rút yêu cầu không có quyền yêu cầu lại, trừ trường hợp rút yêu cầu do bị ép buộc, cưỡng bức.

So với Điều 105 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 có một số điểm mới được sửa đổi, bổ sung sau:

- Thu hẹp phạm vi vụ án hình sự được khởi tố theo yêu cầu của bị hại bằng việc loại bỏ các vụ án về tội xâm phạm quyền tác giả.

- Mở rộng phạm vi người có quyền yêu cầu khởi tố vụ án và rút yêu cầu khởi tố vụ án. Ngoài bị hại, người đại diện hợp pháp của người bị hại là người dưới 18 tuổi, người có nhược điểm về tâm thần như quy định tại Điều 105 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003, thì Điều luật còn quy định thêm một một đối tượng mới là người đại diện của bị hại đã chết.

- Không giới hạn thời điểm người bị hại rút yêu cầu. Khoản 2 Điều 105 Bộ luật Tố tụng hình sự 2003 quy định thời điểm cuối cùng người bị hại có thể rút yêu cầu là “Trước ngày mở phiên tòa sơ thẩm”; nhưng Điều 155 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 đã bỏ giới hạn này, người bị hại có quyền rút yêu cầu khởi tố dù đang ở bất cứ giai đoạn nào của vụ án.

Luật sư LÊ TRỌNG HÙNG