Khoảng hơn 20 năm trở lại đây, Luật sư và nghề Luật sư ở nước ta đã nhận được sự quan tâm của cộng đồng xã hội và Nhà nước vì những đóng góp đáng kể cho hoạt động tư pháp, xây dựng nhà nước pháp quyền và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.
Về bản chất, Luật sư không chỉ đơn thuần thể hiện tinh thần phục vụ khách hàng mà còn thể hiện mối liên hệ và phối hợp giữa Luật sư với các cơ quan nhà nước trong việc bảo vệ công lý, bảo vệ luật pháp. Chức năng xã hội của Luật sư có thể được hiểu là những phương diện hoạt động nghề nghiệp đóng góp và mang lại những giá trị đích thực cho xã hội của Luật sư. Các phương diện hoạt động của Luật sư được triển khai trên một số nội dung sau:
- Hoạt động tranh tụng của Luật sư góp phần bảo vệ công lý, bảo vệ pháp chế, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân công dân, các tổ chức kinh tế - xã hội và nhà nước. Trong hoạt động tư pháp, nếu không có sự quan tâm tham gia của Luật sư thì khó có thể xây dựng được một nền tư pháp dân chủ, minh bạch công khai; niềm tin của người dân vào công lý sẽ bị suy giảm. Đặc biệt, trong trường hợp việc xét xử xảy ra oan sai thì công lý sẽ bị tổn thương khó có thể bù đắp được. Do đó hoạt động tranh tụng của Luật sư khi tham gia vào các hoạt động tư pháp không những góp phần vào bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các cá nhân, công dân, các tổ chức kinh tế - xã hội, góp phần vào bảo vệ công lý, công bằng, lẽ phải từ đó sẽ củng cố niềm tin vào xã hội.
- Hoạt động cung cấp dịch vụ pháp lý của Luật sư thông qua tư vấn pháp luật, các dịch vụ pháp lý khác hay đại diện tố tụng đều xuất phát từ nhiệm vụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp tốt nhất cho khách hàng trên cơ sở pháp luật và đạo đức nghề nghiệp. Dịch vụ pháp lý của Luật sư không những có khả năng giải quyết các tranh chấp, mâu thuẫn kinh tế - xã hội một cách văn minh, làm cho xã hội ổn định, an toàn cho mọi người mà còn góp phần vào việc phòng ngừa các rủi ro có thể xảy ra nếu như được sử dụng từ ngay giai đoạn chuẩn bị đầu tư sản xuất - kinh doanh, hay tham gia vào bất kỳ một quá trình nào đó của xã hội.
- Chức năng xã hội của Luật sư còn được thể hiện qua các hoạt động trợ giúp pháp lý. Đây là hoạt động thể hiện tinh thần phục vụ cộng đồng của Luật sư đối với những người, những gia đình có hoàn cảnh khó khăn. Sự cống hiến đối với xã hội của Luật sư và đội ngũ Luật sư trong hoạt động trợ giúp pháp lý đã góp phần nên những giá trị xã hội của nghề Luật sư. Những năm vừa qua, Luật sư, đội ngũ Luật sư cùng với sự quan tâm của Nhà nước và xã hội đã góp phần không nhỏ trong việc thực hiện chính sách xã hội, chương trình xóa đói giảm nghèo, đảm bảo sự phát triển bền vững.
- Ngoài ra, chức năng xã hội của Luật sư còn được thể hiện qua việc đồng hành cùng báo chí để phản ánh trung thực, khách quan những vụ án có dấu hiệu oan sai là rất cần thiết. Đây cũng là một trong những hoạt động phối hợp bảo vệ pháp luật của Luật sư và báo chí.
Trong bối cảnh kinh tế, xã hội và công nghệ vô cùng phát triển như hiện nay thì quyền lợi của công dân được quan tâm, chú trọng hơn. Cùng với sự gia tăng của các vụ án kinh tế, hình sự thì việc đòi hỏi sự công bằng xã hội trong mỗi vụ án ngày càng được đề cao. Chính vì vậy, Luật sư và báo chí là những người góp phần tích cực bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa, tăng cường quản lý kinh tế – xã hội theo pháp luật; bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân, tôn trọng những quy tắc của cuộc sống...
Vai trò của Luật sư không chỉ thể hiện trong các giai đoạn tố tụng hình sự, ở giai đoạn xét xử vụ án mà đối với cả những vụ án đã xét xử, những vụ án Luật sư không tham gia bào chữa, bảo vệ quyền và lợi ích của đương sự thì Luật sư cũng có thể là một phần của dư luận xã hội. Xoay quanh các vụ án lớn thì người thực hành nghề luật có thể có những đánh giá khác nhau ở nhiều mức độ, góc độ khác nhau, liệu các vụ án này có dấu hiệu oan sai hay không; đủ căn cứ kết tội hay chưa...? Hội đồng xét xử đã tuân thủ đầy đủ các nguyên tắc khi xét xử vụ án hay không? Có bỏ lọt tội phạm không… Đây là những quan điểm trên cơ sở mức độ tiếp cận thông tin, mức độ nhận thức và quan điểm cá nhân… là một tư liệu tham khảo cho các cơ quan tố tụng.
Còn vai trò, trách nhiệm của báo chí là phản ánh thực trạng xã hội, thông tin trung thực, ghi nhận các luồng ý kiến khác nhau của dư luận xã hội, đưa tin thực tiễn. Báo chí cũng có vai trò làm diễn đàn thực hiện quyền tự do ngôn luận của của nhân dân. Chức năng của báo chí là giám sát và phản biện xã hội. Đối với những vụ án hình sự, đặc biệt là những vụ án có dấu hiệu oan sai, thu hút sự quan tâm của dư luận xã hội thì báo chí còn có chức năng phản ánh trung thực, khách quan, đa chiều, chỉ ra những vấn đề còn tồn tại, những bất cập, lấy ý kiến của Luật sư về những vấn đề pháp luật có liên quan...
Có thể nói, khi mạng xã hội ngày càng phát triển, dư luận xã hội có tác động đến tư tưởng pháp luật, ý thức pháp luật của mỗi cá nhân, đặc biệt là có tác động đến hành vi ứng xử của mỗi cá nhân thì công bằng pháp luật là vấn đề cốt lõi, thu hút sự chú ý, phản biện của nhiều người. Việc báo chí đồng hành cùng Luật sư và đương sự để phản ánh trung thực, khách quan những vụ án có dấu hiệu oan sai là rất cần thiết. Đây cũng là một trong những hoạt động phối hợp bảo vệ pháp luật của Luật sư và báo chí.
Mối quan hệ giữa Luật sư và báo chí
Quyết định số 201/QĐ-HĐLSTQ ngày 13/12/2019 của Hội đồng Luật sư toàn quốc đã ban hành Quy tắc đạo đức và ứng xử nghề Luật sư Việt Nam, quy định mối quan hệ giữa Luật sư và các cơ quan thông tin đại chúng, như: Luật sư cần phối hợp với các cơ quan thông tin đại chúng trong việc tuyên truyền pháp luật, đấu tranh phòng, chống các loại tội phạm và các tiêu cực xã hội; Luật sư có thái độ tôn trọng và hợp tác với các cơ quan thông tin đại chúng trong việc cung cấp thông tin trung thực, chính xác, khách quan theo yêu cầu của các cơ quan này, nếu những thông tin đó không làm ảnh hưởng tới quy tắc bảo mật theo quy định của pháp luật và quyền lợi hợp pháp của khách hàng…
Như vậy theo quy tắc này mối quan hệ giữa Luật sư và báo chí có vai trò cộng hưởng để góp phần tuyên truyền phổ biến pháp luật, bảo vệ công lý và lẽ phải. Luật sư trở thành một kênh thông tin hữu ích giúp báo chí nắm vững hơn các quy định pháp luật, quan điểm cá nhân về các vụ việc diễn ra trong xã hội.
Để thực hiện giải đáp, tư vấn pháp luật trên báo, báo chí cũng cần sự hỗ trợ của các Luật sư để đáp ứng nhu cầu tìm hiểu pháp luật của cộng đồng. Thông qua quan điểm của Luật sư, các cơ quan báo chí đem đến cho người đọc thêm những nhìn nhận đánh giá sâu sắc hơn về từng vụ việc.
Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của loại hình báo điện tử, các thông tin được cập nhật nhanh chóng, đa dạng, trở thành kênh thông tin giúp Luật sư nhanh chóng tiếp cận được những thông tin cần thiết để tham khảo, kiểm chứng và phân tích.
Hiện nay, cơ quan báo chí là cầu nối giữa Luật sư và mọi người dân trong xã hội hiện đại. Các sự kiện pháp lý diễn ra hàng ngày cả trong và ngoài nước, Luật sư đưa ra quan điểm, nhận định của mình thông qua báo chí, giúp người dân nắm bắt rõ hơn về tình hình vụ việc. Đồng thời, có trường hợp, ý kiến của các Luật sư thông qua báo chí kịp thời hỗ trợ để các cơ quan quản lý Nhà nước đưa ra những phán quyết hợp với lòng dân.
Trên thực tiễn hành nghề của Luật sư nhiều khi gặp phải những tình huống khó xử thì báo chí góp phần thay đổi nhận thức của xã hội, sự cảm thông, chia sẻ của xã hội đối với Luật sư. Rất nhiều các vụ án khi người phạm tội thực hiện những hành vi đặc biệt nghiêm trọng, nhận được sự quan tâm rất lớn của dư luận, Luật sư bào chữa cho những bị cáo này thường vấp phải những áp lực từ dư luận.
Tuy nhiên, dưới ngòi bút của nhiều nhà báo, đã chỉ ra cho người dân hiểu, việc các Luật sư tham gia bảo vệ cho bị cáo đều xuất phát từ các quy định pháp luật và nhằm hướng tới tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Bên cạnh đó, người dân hiểu được vai trò, trách nhiệm của nghề Luật sư với xã hội và hoạt động bảo vệ lợi ích người dân của Luật sư phải dựa trên các quy định của pháp luật; không thể xuất phát từ quan điểm cá nhân hay lợi ích người dân, sức ép dư luận mà làm trái với quy định pháp luật.
Ngày nay, khi mạng xã hội ngày càng phát triển, dư luận xã hội có tác động lớn đến ý thức pháp luật của mỗi cá nhân, đặc biệt là tác động đến hành vi ứng xử của mỗi cá nhân thì công bằng pháp luật là vấn đề cốt lõi, thu hút sự chú ý, phản biện của nhiều người. Việc báo chí đồng hành cùng Luật sư và đương sự để phản ánh trung thực, khách quan những vụ án có dấu hiệu oan sai là rất cần thiết. Đây cũng là một trong những hoạt động phối hợp bảo vệ pháp luật của Luật sư và báo chí.
Trong công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng của Đảng và Nhà nước ta trong những năm vừa qua đã thu được những kết quả có ý nghĩa quan trọng, từng bước tạo dựng được niềm tin của người dân, góp phần có hiệu quả vào công cuộc xây dựng Nhà nước pháp quyền và cải cách tư pháp, nâng cao hiệu quả quản lý và chất lượng hoạt động công vụ của đội ngũ công chức Nhà nước.
Không phải tự nhiên mà nghề báo và nghề Luật sư có những điểm tương đồng, làm cơ sở cho mối quan hệ phối hợp, hỗ trợ trong thực hiện chức năng xã hội và nghề nghiệp của mình. Theo Điều 9 Luật Phòng, chống tham nhũng, cơ quan báo chí có trách nhiệm tham gia vào việc phòng, chống tham nhũng; hợp tác với cơ quan, tổ chức, cá nhân có thẩm quyền trong phòng, chống tham nhũng; khi đưa tin phải bảo đảm chính xác, trung thực, khách quan và phải chịu trách nhiệm về nội dung của thông tin đã đưa.
Mặt khác, khi thực hiện chức năng của mình, cung cấp thông tin, phản ánh tiến trình tố tụng trong các vụ án tham nhũng, nhà báo phải chú ý những điều cấm của pháp luật. Cụ thể, một trong những điều nhà báo bị cấm là không được tiết lộ thông tin thuộc danh mục bí mật nhà nước, bí mật đời tư của cá nhân và bí mật khác theo quy định của pháp luật; thông tin sai sự thật, xuyên tạc, vu khống, xúc phạm uy tín của cơ quan, tổ chức, danh dự, nhân phẩm của cá nhân; quy kết tội danh khi chưa có bản án của Tòa án theo quy định tại Điều 9 Luật Báo chí. Còn Luật sư trong quá trình tham gia tố tụng từ giai đoạn điều tra còn những mặt hạn chế, khó khăn, làm thế nào giải quyết được bài toán giữa việc bảo vệ bí mật nhà nước, bí mật điều tra, thông tin của khách hàng, với việc bảo đảm quyền được thông tin trung thực, khách quan, toàn diện của vụ án trong mối quan hệ với cơ quan báo chí, với các nhà báo là một thách thức không nhỏ của mỗi Luật sư.
Từ nhận thức và khuôn khổ pháp luật, quy tắc đạo đức và ứng xử nghề nghiệp điều chỉnh quá trình hành nghề và mối quan hệ giữa nhà báo và Luật sư nêu trên nếu được tuân thủ một cách nghiêm túc sẽ góp phần rất lớn trong việc thực thi chức năng xã hội của nghề nghiệp mỗi bên. Đồng thời, còn giúp cho công cuộc đấu tranh phòng, chống tham nhũng có được sự phản biện đúng đắn, thông tin nhiều chiều, khách quan và trung thực.
Về lĩnh vực tư pháp có thể thấy báo chí đã đóng vai trò quan trọng trong việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật và xây dựng pháp luật, nổi bật như việc tham gia của báo chí trong quá trình xây dựng, sửa đổi Bộ luật Hình sự năm 2015 cả về phần chung và phần riêng. Để góp ý vào việc sửa đổi, bổ sung một số điều của Bộ luật Hình sự thì từ người dân, các cán bộ tư pháp, các nhà khoa học và các cơ quan, tổ chức đều đã thông qua báo chí phát biểu ý kiến và nhiều ý kiến đã được đưa ra thảo luận, tiếp thu, hoàn thiện… Báo chí đã đóng vai trò quan trọng trong việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật. Ngoài ra, báo chí cũng đã có những thông tin kịp thời về các phiên tòa mà dư luận xã hội quan tâm như các đại án tham nhũng đã xét xử trong thời gian qua, với sự tham gia của báo chí đã góp phần giúp cho việc xét xử được nhanh chóng, khách quan và đúng pháp luật.
Vai trò của báo chí trong tiến trình cải cách tư pháp của Việt Nam là không thể phủ nhận. Tuy nhiên, thực tiễn cũng có những trường hợp đưa thông tin sai sự thật, bóp méo thông tin dẫn đến nhận thức của người dân bị sai lệch, gây áp lực không nhỏ lên Hội đồng xét xử cùng những người có thẩm quyền tham gia tố tụng như có những vụ án khi mới bị phát hiện, thì có những phóng viên đã có những bình luận, thậm chí làm thay cả công việc của các cơ quan tố tụng như bình luận về tội danh, khung hình phạt…
Trong hoạt động tuyên truyền, phổ biến pháp luật, Luật sư với tư cách là độc lập, đứng ở giữa với nhà nước với nhân dân, do đó, không bị áp lực bởi sự quản lí của nhà nước. Họ là những người gần gũi, gần nhân dân, hiểu được nhân dân, do đó khi họ hiểu pháp luật thế nào thì sẽ tuyên truyền cho nhân dân một cách dễ hiểu nhất. Từ đó tạo nên nhiều ý kiến trái chiều về pháp luật, Luật sư không đứng cùng phía với Nhà nước để Nhà nước nhận ra được sự hạn chế của pháp luật để có hướng điều chỉnh cho đúng, phù hợp với tình hình kinh tế – xã hội của đất nước.
Từ trong bản chất nghề nghiệp và đặc thù hoạt động của mình, báo chí, nghề luật nói chung và nghề Luật sư nói riêng luôn có mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau. Nếu Luật sư có đầy đủ những kiến thức chuyên môn về pháp luật, có kĩ năng phân tích các sự kiện pháp lý thì người làm báo ngoài kiến thức sâu rộng còn có khả năng phân tích mổ xẻ vấn đề nhạy bén trước mọi tình huống, có đầu óc phán đoán và phân tích tình hình và luôn bám sát thực tế cuộc sống. Mối quan hệ hỗ trợ của Luật sư và báo chí được thể hiện trên những mặt sau:
- Để hoàn thành tốt công việc của mình, nhà báo phải không ngừng nâng cao kiến thức mọi mặt và vốn sống thực tế, trong đó trước hết phải nắm vững đường lối của Đảng và pháp luật của Nhà nước. Bởi vì đường lối, chủ trương của Đảng là những định hướng lớn, còn pháp luật là sự thể chế hoá đường lối, chủ trương của Đảng. Tuy nhiên, với đặc thù của nghề báo chí, không thể yêu cầu một nhà báo phải hiểu toàn diện về những quy định của pháp luật. Do đó, Luật sư trở thành một kênh thông tin hữu ích để các nhà báo khai thác có hiệu quả về quy định pháp luật, quan điểm cá nhân về các vụ việc diễn ra. Để thực hiện giải đáp, tư vấn pháp luật trên báo, các nhà báo cũng cần sự hỗ trợ của các Luật sư để đáp ứng nhu cầu tìm hiểu pháp luật của nhân dân. Thông qua quan điểm của Luật sư, nhà báo có thêm những nhìn nhận đánh giá sâu sắc hơn về các vụ việc. Có thể thấy, hiện nay ở các bài báo có liên quan đến tranh chấp, kiện tụng, các nhà báo thường đưa vào những ý kiến của các Luật sư để làm rõ hơn các quan điểm pháp luật trong vụ việc.
- Theo thống kê đến tháng 01/2021 thì ở Việt Nam dân số có 98,7 triệu người nhưng có 68,72 triệu người dùng internet chiếm tỉ lệ 70,3%. Mà những người truy cập thường xuyên chủ yếu là đối tượng quan tâm đến những vấn đề quan trọng của đất nước như tình hình kinh tế, chính trị, an ninh, xã hội… Với việc báo chí hàng ngày, hàng giờ theo sát các diễn biến của cuộc sống, đặc biệt, với sự xuất hiện của loại hình báo điện tử, các thông tin được cập nhật gần như tức thì, đa dạng, giúp Luật sư nhanh chóng có được thông tin cần thiết để tham khảo, đối chiếu, so sánh, kiểm chứng, phân tích và tổng hợp. Báo chí với tư cách là người đứng ngoài các vụ việc sẽ có nhìn nhận khách quan, đúng đắn, đưa ra các bằng chứng, lý lẽ, lập luận mang tính tham khảo, giúp cho Luật sư có được thông tin đa dạng, nhiều chiều về các vụ án, tranh chấp xảy ra trong cuộc sống. Qua việc tham khảo những quan điểm khác nhau của những Luật sư đồng nghiệp, sẽ có được những suy nghĩ cá nhân về từng vụ việc.
- Hoạt động của báo chí là thực hiện hoạt động thông tin, yêu cầu cơ bản của thông tin là phải nhanh nhạy, kịp thời, cập nhật. Nên việc đánh giá ưu, nhược điểm của các quy định pháp luật từ phía các Luật sư qua các vụ việc thực tiễn, được báo chí phản ánh sắc nét, nhanh chóng, phát hiện những bất cập, bất hợp lý trong các văn bản pháp luật, những quy định không phù hợp, lỗi thời, chồng chéo của hệ thống pháp luật để kiến nghị cơ quan nhà nước có thẩm quyền xem xét sửa đổi, bổ sung và hoàn thiện. Như vậy, Luật sư và nhà báo – với những đặc thù nghề nghiệp sẽ bổ trợ cho nhau trong việc nhận diện, đánh giá quy định pháp luật.
- Hoạt động báo chí góp phần đổi mới nhận thức của xã hội, tạo nên sự đồng thuận, sự cảm thông, chia sẻ của xã hội đối với nghề luật nói chung và nghề Luật sư nói riêng. Báo chí với những đặc trưng của mình là công cụ quan trọng, góp phần tích cực, chủ động để xã hội có nhận thức đúng về Luật sư. Rất nhiều các vụ án nghiêm trọng khi người phạm tội thực hiện những hành vi đặc biệt nghiêm trọng, có sự quan tâm rất lớn của dư luận. Do đó, người Luật sư bào chữa cho những bị cáo này thường vấp phải những phản đối của dư luận. Tuy nhiên, dưới ngòi bút của nhiều nhà báo, đã chỉ ra cho người dân hiểu, việc các Luật sư tham gia bảo vệ cho bị cáo đều xuất phát từ các quy định pháp luật và nhằm hướng tới tìm ra sự thật khách quan của vụ án. Bên cạnh đó, người dân hiểu được vai trò, trách nhiệm của nghề Luật sư với xã hội và hoạt động bảo vệ lợi ích người dân của Luật sư phải dựa trên các quy định của pháp luật, không thể xuất phát từ quan điểm cá nhân hay lợi ích người dân, sức ép dư luận mà làm trái với quy định pháp luật.
Tóm lại, pháp luật được xem là kiến trúc thượng tầng, do đó có mối quan hệ chặt chẽ với các thành tố trong đó có báo chí. Pháp luật chủ động đi trước cung cấp thông tin kịp thời, định hướng thông tin. Thông qua sự hỗ trợ của Luật sư, người làm báo mang hơi thở của cuộc sống, mang mạch đập của xã hội, mô tả một bức tranh sống động, rõ nét về cuộc sống, giúp cho pháp luật có cơ sở để thực hiện đúng đắn. Báo chí cùng với Luật sư tham gia đấu tranh xã hội, giữ vững tôn chỉ mục đích để giúp pháp luật có định hướng xã hội tốt hơn.
Luật sư NGUYỄN VĂN CẬN
Đoàn Luật sư tỉnh Đồng Nai
