Sự trỗi dậy của báo chí số đã thay đổi toàn bộ quy trình sản xuất, phân phối và tiếp nhận thông tin. Báo chí truyền thống vì thế đang đối mặt với những thách thức và sự cạnh tranh mạnh mẽ từ mạng xã hội: Facebook, YouTube, TikTok đang trở thành “siêu nền tảng truyền thông” mà không chịu sự quản lý báo chí chặt chẽ như các cơ quan báo chí trong nước. Thách thức do áp lực tài chính kéo dài: Trong khi báo chí cách mạng được xác định là công cụ tuyên truyền chủ lực của Đảng và Nhà nước, nhiều tòa soạn phải hoạt động tự chủ, dẫn đến tình trạng “báo hóa tạp chí”, thương mại hóa nội dung, ảnh hưởng tới chất lượng và tôn chỉ mục đích. Ngoài ra, còn thách thức do thiếu khung pháp lý cho báo chí số: Luật Báo chí 2016 có nhiều nội dung không còn phù hợp với thực tiễn phát triển hiện nay khi chưa phân biệt rõ các loại hình báo chí điện tử, các sản phẩm nội dung số đa phương tiện, hay quy định cụ thể về quyền và nghĩa vụ khi hoạt động trên không gian mạng.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Tại Điều 4 Luật Báo chí năm 2016 quy định: “Báo chí ở nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam là phương tiện thông tin thiết yếu đối với đời sống xã hội; là cơ quan ngôn luận của cơ quan Đảng, cơ quan nhà nước, tổ chức chính trị - xã hội, tổ chức chính trị xã hội - nghề nghiệp, tổ chức xã hội, tổ chức xã hội - nghề nghiệp; là diễn đàn của Nhân dân”. Quy định này đã thể hiện rõ chức năng, nhiệm vụ và vai trò không thể thiếu của báo chí trong đời sống và trong nhiều lĩnh vực của quản lý nhà nước.
Cần bổ sung nội dung “chuyển đổi số báo chí” như một chính sách quốc gia có định hướng rõ ràng. Nhà nước không chỉ hỗ trợ kỹ thuật mà cần: Thiết lập quỹ chuyển đổi số cho báo chí công lập và tư nhân (tương tự Quỹ phát triển báo chí tại một số quốc gia). Miễn, giảm thuế cho các hoạt động đầu tư vào hạ tầng công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực số. Khuyến khích xây dựng nền tảng số quốc gia dành riêng cho báo chí để hạn chế sự phụ thuộc vào nền tảng nước ngoài.
Các quy định của Luật Báo chí hiện nay vẫn thiên về cấu trúc báo in hoặc báo điện tử truyền thống. Trong khi đó, các mô hình sản phẩm như podcast, video news, bản tin dạng interactive (tương tác) đang phổ biến, cần được công nhận như một hình thức báo chí hợp pháp. Dự thảo Luật cần bổ sung khái niệm “sản phẩm báo chí số đa phương tiện”, cùng với tiêu chuẩn, quy trình xuất bản và lưu chiểu phù hợp.
Báo chí trong nước phải cạnh tranh với các nền tảng như Google News, TikTok Newsroom, nhưng không được hưởng lợi từ dòng doanh thu quảng cáo xuyên biên giới. Trong khi đó, các nền tảng này không phải tuân thủ các nghĩa vụ như kiểm duyệt, lưu trữ dữ liệu, bảo vệ quyền tác giả...
Để đảm bảo công bằng, Dự thảo Luật cần bổ sung quy định về: Nghĩa vụ chia sẻ doanh thu của nền tảng số xuyên biên giới đối với báo chí Việt Nam. Cơ chế thực thi quyền tác giả số, trong đó báo chí được quyền yêu cầu gỡ bỏ, truy cứu trách nhiệm khi sản phẩm bị sao chép bất hợp pháp. Điều khoản bắt buộc các nền tảng số phải ưu tiên hiển thị kết quả tìm kiếm cho báo chí chính thống.
Một trong những điểm còn bỏ ngỏ là việc đánh giá chất lượng báo chí. Hiện nay, chưa có tiêu chí cụ thể để đánh giá sự phát triển bền vững của một cơ quan báo chí trong môi trường số, ngoài các yếu tố định tính như “phục vụ nhiệm vụ chính trị, thông tin lành mạnh”.
Đề xuất xây dựng hệ thống đánh giá báo chí hiện đại trên cơ sở: Chỉ số minh bạch nội dung: việc gắn nguồn gốc tin, dẫn chứng, kiểm tra độ xác thực; Chỉ số tương tác lành mạnh: Phản hồi của độc giả, tỷ lệ chia sẻ tích cực trên mạng xã hội; Chỉ số chuyển đổi số: Mức độ áp dụng công nghệ (AI, phân tích dữ liệu, cá nhân hóa nội dung); Chỉ số đạo đức báo chí: Không giật tít câu view, không đưa tin sai sự thật, có cơ chế đính chính hiệu quả. Các chỉ số này không chỉ phản ánh chất lượng nghề nghiệp, mà còn giúp Nhà nước phân bổ nguồn lực công bằng và thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh trong hệ sinh thái báo chí.
Bổ sung quy định về “Phát triển báo chí trong môi trường số”: Bao gồm các quy định về chuyển đổi số, bảo vệ quyền tác giả số. Cơ chế xử lý vi phạm trong môi trường số: Bổ sung quy định về thẩm quyền của cơ quan báo chí trong việc yêu cầu gỡ bỏ nội dung xuyên biên giới vi phạm quyền, uy tín báo chí chính thống.
Việc sửa đổi Luật Báo chí lần này là hết sức cần thiết, giúp báo chí phù hợp với bối cảnh Nhà nước đang xây dựng nền kinh tế số, Chính phủ số và vận hành chính quyền 02 cấp tỉnh - xã. Việc phát triển báo chí trong bối cảnh chuyển đổi số còn nhằm bảo vệ chủ quyền thông tin quốc gia, chống lại các nguy cơ xuyên tạc, thao túng thông tin từ bên ngoài.
Chính sách phát triển báo chí không thể chỉ là “khẩu hiệu”. Phải là cam kết pháp lý, là hành động cụ thể, và là sự đồng hành thiết thực giữa Nhà nước – cơ quan báo chí – người dân trong thời đại số.
Luật sư HÀ THỊ KHUYÊN
Luật sư NGUYỄN VĂN ĐỒNG
Văn phòng Luật sư Nhân Chính
