Luật sư Nguyễn Văn Tuấn, Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS.
Bảo đảm tranh tụng trong hoạt động xét xử là nguyên tắc cốt yếu của tư pháp được quy định tại Hiến pháp nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Tòa án phải bảo đảm các quyền lợi, nghĩa vụ hợp pháp của các bên trong tranh tụng, trong đó bảo đảm các quyền của Luật sư. Tuy nhiên, thực tiễn vẫn còn một số vấn đề ít nhiều có ảnh hưởng đến chất lượng tranh tụng của Luật sư tại các phiên tòa.
Vai trò, vị trí của Luật sư tại phiên tòa chưa được bảo đảm
Thực tiễn xét xử cho thấy, vai trò của Luật sư không chỉ dừng lại ở việc bào chữa/bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các bị cáo hoặc các đương sự mà còn bảo đảm cho quá trình xét xử được dân chủ, minh bạch, toàn diện và chính xác hơn. Các ý kiến, quan điểm và tài liệu, chứng cứ mà Luật sư đưa ra sẽ tạo cơ chế kiểm tra chéo giữa các chứng cứ, cọ sát giữa các quan điểm khác nhau, giúp hội đồng xét xử (HĐXX) có thể đánh giá và sử dụng đúng đắn các chứng cứ, xác định chính xác và đầy đủ sự thật khách quan của vụ án, tránh việc xét xử phiến diện, một chiều, dễ dẫn đến oan, sai, không bảo đảm quyền lợi hợp pháp cho các đương sự. Rất nhiều vụ án khi thông qua phần xét hỏi và tranh luận của Luật sư tại phiên tòa đã làm sáng tỏ thêm nhiều tình tiết hoặc vấn đề quan trọng, dẫn đến sự thay đổi nội dung, bản chất pháp lý của vụ án, giúp các cơ quan tiến hành tố tụng kịp thời khắc phục những thiếu sót và tòa án có được những phán quyết khách quan, đúng pháp luật. Tuy nhiên, thực tiễn áp dụng pháp luật hiện nay vẫn phát sinh những thiếu sót, bất cập, làm hạn chế vai trò của Luật sư trong giai đoạn xét xử vụ án hình sự, cũng như ảnh hưởng đến tính dân chủ, khách quan và toàn diện trong hoạt động tranh tụng tại phiên tòa.
Cụ thể, thực tiễn vẫn có những HĐXX còn mang nặng tư tưởng “án tại hồ sơ”, không coi trọng vai trò của Luật sư, không chú ý lắng nghe, xem xét và đánh giá khách quan và đầy đủ các ý kiến tranh luận, đối đáp của Luật sư và các đương sự. Tình trạng Luật sư bị hạn chế quyền gặp bị can, bị cáo đang bị tạm giam, hay tiếp xúc với bị cáo tại phiên tòa vẫn còn tồn tại. Nhiều chủ tọa phiên tòa vẫn còn hạn chế thời gian tranh luận, hoặc dừng, ngắt lời, không cho Luật sư trình bày hết ý kiến, gây ra những cản trở, khó khăn không nhỏ cho quá trình tranh tụng của Luật sư. Tại không ít phiên tòa, Luật sư đã phải tranh luận, đối đáp với cả chủ tọa phiên tòa để có thể được trình bày đầy đủ các quan điểm và yêu cầu của mình.
Nhiều HĐXX chưa lấy kết quả tranh tụng, thẩm tra, đánh giá chứng cứ công khai tại phiên tòa làm cơ sở cho việc nghị án và ra bản án hoặc quyết định giải quyết vụ án; biên bản phiên tòa cũng không phản ánh đầy đủ nội dung diễn biến của phiên tòa; có nhiều bản án vẫn chưa ghi nhận và xem xét, đánh giá khách quan và đầy đủ các ý kiến tranh luận của Luật sư, làm giảm tính khách quan và thuyết phục của bản án, thậm chí là giải quyết vụ án không chính xác, xâm phạm đến các quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo và các đương sự.
Nhiều kiểm sát viên không chủ động, tích cực tham gia xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa xét xử vụ án hình sự, có tranh luận thì cũng hời hợt, chung chung, thậm chí là né tranh luận; không tranh luận, đối đáp đến cùng đối với từng ý kiến mà Luật sư đưa ra theo đúng quy định. Trong khi đó, mặc dù Luật sư đã đề nghị nhưng nhiều chủ tọa phiên tòa vẫn “làm ngơ”, không yêu cầu kiểm sát viên phải đối đáp lại từng ý kiến của Luật sư theo đúng quy định tại khoản 3 Điều 322 Bộ luật Tố tụng hình sự 2015 (BLTTHS). Những điều này đã ảnh hưởng không nhỏ đến chất lượng tranh luận tụng tại phiên tòa. Nếu kiểm sát viên không hợp tác, không chịu tranh luận, đối đáp thì vai trò của Luật sư cũng bị giảm đáng kể khi không thể tranh luận, đối đáp đến cùng, để xác định chính xác các tài liệu, chứng cứ và các tình tiết của vụ án có lợi, chứng minh cho các quyền và lợi ích hợp pháp của thân chủ.
Một số Luật sư còn thiếu kinh nghiệm, kỹ năng hành nghề, thực hiện không tốt việc chuẩn bị tham gia phiên tòa, cũng như việc xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa (xét hỏi lặp lại, không đúng vấn đề, tranh luận hời hợt hoặc phát biểu dài dòng, lạc trọng tâm và không thuyết phục). Do đó, Luật sư đã không thể hiện được đầy đủ vai trò tố tụng, cũng như các chức năng và nhiệm vụ của mình tại phiên tòa.
Hội đồng xét xử đã làm đúng vai trò của mình trong mô hình tranh tụng hay chưa?
Trong hoạt động tranh tụng thì tòa án có vai trò là bên thứ ba trung gian giúp cho các bên trong tranh tụng, các bên đương sự đưa ra luận cứ và chứng cứ và lập luận để chứng minh cho quan điểm, lập trường của mình.
Thực tế lại có nhiều quan điểm xoay quanh, chưa thống nhất và chưa có hướng dẫn từ Tòa án nhân dân tối cao, do đó có nhiều cách áp dụng khác nhau. Có nhiều thẩm phán can thiệp sâu vào trong nội dung của vụ án, thậm chí còn định hướng cho diễn biến của vụ án đó. Chẳng hạn trong một vụ án hình sự, quá trình xét hỏi thực hiện theo quy định tại Điều 307 Bộ luật Tố tụng hình sự, việc hỏi từng người, chủ tọa phiên tòa sẽ tiến hành hỏi trước. Thực tế, việc chứng minh tội phạm phải là việc của người đại diện viện kiểm sát, việc bào chữa là thuộc về bị cáo, người bào chữa, bảo vệ quyền lợi cho bị cáo, nhưng các thẩm phán thường sẽ hỏi trước và hỏi rất kỹ, vượt qua chức năng của những người tham gia tố tụng khác; ngược lại, hoạt động tranh tụng của viện kiểm sát trong phiên tòa là rất ít, không đi vào chiều sâu; các Luật sư cũng rất khó khăn khi các vụ án bị định hướng theo quan điểm của thẩm phán.
Vấn đề nêu trên cũng là một cản trở cho hoạt động xét xử, thậm chí có thể coi là sai nguyên tắc tranh tụng dẫn đến sự thiếu công bằng và thỏa mãn cho các bên tranh tụng khi chưa trình bày, tranh luận đến cùng với quan điểm của mình. Cần phải có sự phân định rạch ròi chức năng của các cơ quan tiến hành tố tụng bằng quy định cụ thể và các thẩm phán cần thực hiện đúng các nhiệm vụ là điều khiển phiên tòa, lắng nghe, tôn trọng ý kiến của các bên trong phiên tòa.
Như vậy, vẫn còn không ít những khó khăn và trở ngại, đòi hỏi đội ngũ Luật sư phải luôn nỗ lực phấn đấu, hoàn thiện chính mình, không ngừng trau dồi kiến thức chuyên môn, kỹ năng, kinh nghiệm và bản lĩnh nghề nghiệp, để có thể phát huy tốt nhất vai trò và chức năng, nhiệm vụ của mình trong hoạt động tố tụng hình sự nói chung và hoạt động xét xử của tòa án nói riêng. Mặt khác, pháp luật về tố tụng và hệ thống tư pháp cũng cần phải có những cải cách và đổi mới tiến bộ hơn nữa, tiếp tục tạo ra những cơ sở pháp lý và thực tiễn thuận lợi hơn nữa cho các Luật sư, giúp cho các Luật sư có thể phát huy hiệu quả nhất vai trò và chức năng tố tụng của mình, góp phần bảo vệ công lý, cũng như tăng cường tính dân chủ, bình đẳng, khách quan và chính xác trong các hoạt động tố tụng.
Luật sư NGUYỄN VĂN TUẤN
Giám đốc Công ty Luật TNHH TGS, Đoàn Luật sư TP. Hà Nội
Nghề Luật sư tại Việt Nam: Cơ hội và thách thức trong điều kiện hội nhập kinh tế số hóa
