1. Vướng mắc, bất cập
Một là, các quy định của Luật chưa thống nhất
Khoản 5 Điều 252 BLTTHS quy định trường hợp Tòa án xác minh, thu thập, bổ sung chứng cứ: “Trưng cầu giám định,… ngoài các trường hợp bắt buộc phải trưng cầu giám định,… quy định tại Điều 206… của Bộ luật này;…”.
Khoản 1 Điều 206 BLTTHS quy định các trường hợp bắt buộc phải trưng cầu giám định trong đó có quy định về trường hợp khi cần xác định tình trạng tâm thần của người bị buộc tội khi có nghi ngờ về năng lực trách nhiệm hình sự của họ.
Như vậy, trong giai đoạn chuẩn bị xét xử, xét xử vụ án, nếu có căn cứ cho rằng bị can, bị cáo không có năng năng lực trách nhiệm hình sự do tình trạng tâm thần thì Tòa án yêu cầu Viện kiểm sát bổ sung chứng cứ theo quy định tại khoản 6 Điều 252 BLTTHS hoặc trả hồ sơ điều tra bổ sung theo quy định tại điểm a khoản 1 Điều 280 BLTTHS. Trường hợp Viện kiểm sát không bổ sung được thì Tòa án ra quyết định trưng cầu giám định pháp y tâm thần để xác minh, thu thập tài liệu chứng cứ. Với quy định nêu trên thì Tòa án không mặc nhiên có quyền trưng cầu giám định pháp y tâm thần ngay mà phải đề nghị Viện kiểm sát thực hiện trước. Tuy nhiên, khoản 1 Điều 451 BLTTHS lại quy định: “Sau khi thụ lý vụ án, nếu có căn cứ cho rằng bị can, bị cáo không có năng lực trách nhiệm hình sự thì Tòa án trưng cầu giám định pháp y tâm thần”. Do đó, trong giai đoạn chuẩn bị xét xử và xét xử, Tòa án vẫn có thẩm quyền tự mình trưng cầu giám định ngay khi có căn cứ cho rằng bị can, bị cáo trong tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự do tình trạng tâm thần để quyết định có áp dụng hay không biện pháp bắt buộc chữa bệnh. Như vậy, giữa hai điều luật này đã có mâu thuẫn với nhau về cùng một quy định.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Hai là, quy định về tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự tại Điều 21 BLTTHS có sự chưa thống nhất giữa tên điều luật và nội dung điều luật
Điều luật chưa có khái niệm như thế nào là không có năng lực trách nhiệm hình sự; trong khi đó, quy định tại Điều 13 BLTTHS đã loại trừ trường hợp mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi do dùng rượu, bia hoặc chất kích thích mạnh khác, người thực hiện hành vi phạm tội đang trong tình trạng này vẫn phải chịu trách nhiệm hình sự.
Ba là, Tòa án ra quyết định bắt buộc chữa bệnh trong khi không có tội phạm
Điều 477 BLTTHS quy định: “1. Khi có căn cứ cho rằng người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không có năng lực trách nhiệm hình sự theo quy định tại Điều 21 của Bộ luật Hình sự thì tùy từng giai đoạn tố tụng, Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Tòa án phải trưng cầu giám định pháp y tâm thần; 2. Căn cứ kết luận giám định pháp y tâm thần, Viện kiểm sát quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trong giai đoạn điều tra, truy tố; Tòa án quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trong giai đoạn xét xử và thi hành án”. Khoản 1 Điều 49 Bộ luật Hình sự (BLHS) quy định: “Đối với người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội trong khi mắc bệnh quy định tại Điều 21 của Bộ luật này, Viện kiểm sát hoặc Tòa án căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở khám bệnh, chữa bệnh để bắt buộc chữa bệnh”. Việc quyết định áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trong trường hợp này là mâu thuẫn, bởi khi họ thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội, họ không có năng lực trách nhiệm hình sự, không thỏa mãn yếu tố về chủ thể trong cấu thành tội phạm nên họ không phạm tội.
Ngoài ra, có sự tranh chấp về thẩm quyền ra quyết định giám định pháp y tâm thần và quyết định bắt buộc người phạm tội phải tiếp tục chấp hành hình phạt. Khoản 3 Điều 49 BLHS quy định: “Đối với người đang chấp hành hình phạt tù mà bị bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình, thì căn cứ vào kết luận giám định pháp y, giám định pháp y tâm thần, Tòa án có thể quyết định đưa họ vào một cơ sở khám bệnh, chữa bệnh để bắt buộc chữa bệnh. Sau khi có kết luận khỏi bệnh hoặc có kết luận đủ khả năng nhận thức, đủ khả năng điều khiển hành vi, nếu không có lý do khác để miễn chấp hành hình phạt, thì người đó phải tiếp tục chấp hành hình phạt”, nhưng không quy định rõ Tòa án nào có thẩm quyền ra quyết định, là Tòa án đã ra bản án, Tòa án tổng hợp bản án hay Tòa án được ủy thác thi hành án. Đồng thời quy định “Thời gian bắt buộc chữa bệnh được trừ vào thời hạn chấp hành hình phạt tù” trong trường hợp này nhưng lại không có quy định cho trường hợp người phạm tội trong khi có năng lực trách nhiệm hình sự nhưng trước khi bị kết án đã mắc bệnh tới mức mất khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình tại khoản 2 Điều 49 BLHS.
2. Đề xuất, kiến nghị
Trên cơ sở nghiên cứu quy định của pháp luật về hoạt động trưng cầu giám định pháp y tâm thần, các vấn đề có liên quan và thực tiễn áp dụng pháp luật, tác giả đề xuất, kiến nghị một số nội dung sau:
Một là, bỏ cụm từ “ngoài các trường hợp bắt buộc phải trưng cầu giám định, … quy định tại Điều 206” trong quy định tại khoản 5 Điều 252 BLTTHS. Như vậy, sẽ thống nhất với các quy định khác của BLTTHS và thực tiễn áp dụng pháp luật của Tòa án về xác minh, thu thập, bổ sung chứng cứ.
Hai là, cần thiết phải có khái niệm như thế nào là tình trạng không có năng lực trách nhiệm hình sự tại Điều 21 BLTTHS.
Ba là, bỏ quy định về việc áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh trong trường hợp khi người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội không có năng lực trách nhiệm hình sự, không có tội phạm tại khoản 1 Điều 49 BLHS.
Bốn là, quy định thẩm quyền ra quyết định trưng cầu giám định pháp y tâm thần và quyết định bắt buộc người phạm tội phải tiếp tục chấp hành hình phạt thuộc thẩm quyền của Tòa án đã ra quyết định thi hành án. Đồng thời, quy định thời gian bắt buộc chữa bệnh trong giai đoạn trước khi có quyết định thi hành án không được trừ vào thời gian chấp hành án tại khoản 2 Điều 49 BLHS.
Trên đây là những ý kiến, quan điểm của tác giả trong quá trình nghiên cứu, áp dụng pháp luật tại Tòa án. Rất mong nhận được những chia sẽ, đóng góp từ quý đồng nghiệp.
VÕ MINH TUẤN
Tòa án Quân sự Khu vực 1 Quân khu 5
