Những hình thức hòa giải hiện nay ở Việt Nam
Hòa giải là một phương thức giải quyết tranh chấp được thực hiện thông qua sự tham gia hỗ trợ của bên thứ ba độc lập với mục đích định hướng giúp các bên tự nguyện thỏa thuận giải quyết được mâu thuẫn. Tại Việt Nam, đây không phải là một phương thức mới, mà đã có từ thời phong kiến, khi hệ thống pháp luật chưa hoàn thiện. Căn cứ vào những quy định của pháp luật Việt Nam hiện nay, hòa giải được chia thành hai hình thức:
Thứ nhất là hòa giải tại Tòa án: Hoạt động này được quy định tại Luật Hòa giải, đối thoại tại tòa án 2020. Theo đó, hòa giải tại Tòa án do Hòa giải viên tiến hành. Hòa giải viên là những người được Chánh án Tòa án Nhân dân bổ nhiệm căn cứ vào những điều kiện về cá nhân mà luật này quy định. Luật sư là một trong những đối tượng có đủ điều kiện để được bổ nhiệm làm Hòa giải viên. Hoạt động hòa giải này được thực hiện ngay tại Tòa án, trong giai đoạn khởi kiện nhưng chưa được Tòa án thụ lý giải quyết.
Thứ hai là hòa giải ngoài Tòa án: Hoạt động này được thực hiện bên ngoài Tòa án, không nằm trong bất kỳ giai đoạn tố tụng nào. Hiện nay, pháp luật Việt Nam không có luật chung cho hoạt động hòa giải ngoài Tòa án. Hoạt động này được thực hiện theo nhiều quy định tùy thuộc vào nội dung cụ thể của tranh chấp. Bao gồm năm hoạt động sau đây:
- Hòa giải tại cơ sở: Đây là hoạt động hòa giải theo quy định tại Luật Hòa giải ở cơ sở 2013. Hoạt động này được thực hiện tại các khu dân cư. Việc hòa giải được tiến hành bởi các Hòa giải viên hoặc Tổ hòa giải. Hòa giải viên hoặc Tổ hòa giải thiết lập trên cơ sở được bầu từ khu dân cư nên bất cứ ai có đủ uy tín cũng có thể trở thành Hòa giải viên. Việc hòa giải ở cơ sở được tiến hành đối với các mâu thuẫn, tranh chấp, vi phạm pháp luật xảy ra trong đời sống hằng ngày của người dân tại khu dân cư. Vụ việc thuộc phạm vi của hòa giải ở cơ sở cũng có thể bắt nguồn từ các vi phạm pháp luật nhưng chưa đến mức xử lý hành chính hay truy tố trách nhiệm hình sự.
- Hòa giải tranh chấp đất đai tại UBND cấp xã: Đây là hoạt động hòa giải theo quy định tại khoản 2 Điều 235 Luật Đất đai 2024. Hoạt động này được tiến hành tại Ủy ban nhân dân cấp xã nơi có đất đang tranh chấp thông qua Hội đồng hòa giải tranh chấp đất đai gồm những người có thẩm quyền tại Ủy ban nhân dân cấp xã và chỉ tiến hành hòa giải đối với tranh chấp đất đai mà thôi. Đây là một hoạt động tiền tố tụng bắt buộc của các tranh chấp đất đai trước khi một trong các bên tiến hành khởi kiện tại Tòa án.
- Hòa giải tranh chấp lao động: Đây là hoạt động hòa giải theo quy định tại khoản 1 Điều 188 Bộ luật Lao động 2019. Hoạt động này được tiến hành bởi Hòa giải viên lao động trong một số tranh chấp lao động nhất định trước khi yêu cầu Hội đồng trọng tài lao động hoặc Tòa án giải quyết.
- Hòa giải thương mại: Đây là hoạt động hòa giải tranh chấp xảy ra trong hoạt động thương mại theo quy định tại Nghị định 22/2017/NĐ-CP của Chính phủ. Theo đó, tranh chấp được giải quyết bằng hòa giải thương mại nếu các bên có thỏa thuận hòa giải. Các bên có thể thỏa thuận giải quyết tranh chấp bằng hòa giải trước, sau khi xảy ra tranh chấp hoặc tại bất cứ thời điểm nào của quá trình giải quyết tranh chấp. Hoạt động hòa giải này được tiến này bởi Hòa giải viên thương mại.
- Hòa giải trong tố tụng trọng tài: Đây là họat động hòa giải tranh chấp phát sinh từ hoạt động thương mại tại Trung tâm trọng tài do các Trọng tài viên thực hiện theo quy định tại Luật Trọng tài thương mại 2010. Theo đó, trong quá trình tố tụng trọng tài, các bên có quyền tự do thương lượng, thỏa thuận với nhau về việc giải quyết tranh chấp hoặc yêu cầu Hội đồng trọng tài hòa giải để các bên thỏa thuận với nhau về việc giải quyết tranh chấp. Hòa giải là một trong những dịch vụ của Trung tâm trọng tài. Tuy nhiên, để có thể phát sinh thẩm quyền của Trọng tài, thì các bên trong tranh chấp bắt buộc phải có thỏa thuận bằng văn bản về việc chọn Trọng tài để giải quyết tranh chấp.
Theo đó, hoạt động hòa giải tại Việt Nam rất đa dạng về hình thức cũng như trong các lĩnh vực. Hòa giải luôn là một hoạt động được ưu tiên khi các bên phát sinh tranh chấp và khuyến khích các bên thực hiện trước khi tiến hành các biện pháp tố tụng.
Thực tiễn giải quyết vụ việc thông qua hòa giải tại Việt Nam
Theo số liệu trong báo cáo tóm tắt tổng kết các năm của Tòa án nhân dân Tối cao, năm 2024, các Tòa án đã nhận 304.106 đơn khởi kiện, trong đó có 299.190 đơn dân sự và 4.916 đơn hành chính đủ điều kiện tiến hành hòa giải, đối thoại theo quy định của Luật Hòa giải, đối thoại tại tòa án 2020. Trong số 144.000 đơn đương sự đồng ý hòa giải, các Tòa án đã hòa giải thành 131.830 vụ việc, đạt tỷ lệ 91,55%.
Theo số liệu của Cục Phổ biến, giáo dục pháp luật và Trợ giúp pháp lý thuộc Bộ Tư pháp, tính hết năm 2024, cả nước có 87.396 tổ hòa giải được thành lập tại khu dân cư với 549.446 hòa giải viên, tỷ lệ hòa giải thành tại cơ sở đạt 85,95
Theo thống kê, hiện tại Việt Nam có 49 trung tâm trọng tài với hơn 700 Trọng tài viên. Tính đến năm 2025, chưa có số liệu tổng quát công khai về số lượng vụ việc được hòa giải tại tất cả các Trung tâm trọng tài tại Việt Nam. Tuy nhiên theo số liệu vụ việc hòa giải của một số Trung tâm trọng tài tại Việt Nam như: Trong năm 2024, Trung tâm hòa giải Việt Nam (VMC) – đơn vị trực thuộc Trung tâm trọng tài Quốc tế Việt Nam (VIAC) đã tiếp nhận tổng cộng 03 vụ việc hòa giải, nâng tổng số vụ tiếp nhận giai đoạn 2018 - 2024 lên 42 vụ. Với các vụ tranh chấp đã hòa giải thành, 100% các bên đều tự nguyện thi hành văn bản về kết quả hòa giải thành, một số vụ khác đang trong quá trình hòa giải đều có tín hiệu tích cực về kết quả; Đối với Trung tâm trọng tài thương mại Miền Trung (MCAC), trong năm 2024 đã tiếp nhận tổng cộng 11 vụ việc hòa giải, trong đó có 08 vụ việc hòa giải thành và đã có phán quyết của trọng tài.
Thông qua số liệu nêu trên cho thấy, hoạt động hòa giải tại Tòa án đang chiếm tỷ lệ lớn hơn rất nhiều so với hoạt động hòa giải ngoài Tòa án. Đặc biệt trong lĩnh vực thương mại, hoạt động hòa giải ngoài Tòa án chưa phát huy được những ưu điểm và lợi thế để khách hàng lựa chọn. Điều này một phần do tập quán và thói quen của người Việt Nam khi cho rằng tất cả các tranh chấp đều phải đưa về cho Tòa án giải quyết mới có giá trị pháp lý. Một phần khác có thể do năng lực của các Hòa giải viên ngoài Tòa án chưa tạo được niềm tin và sự ủng hộ của các bên tranh chấp. Vì vậy, trong giai đoạn sắp tới, việc tạo lập một lực lượng Hòa giải viên có năng lực tốt để tiến hành các hoạt động hòa giải ngoài Tòa án là điều vô cùng cần thiết.
Luật sư Huỳnh Phan Thiên Phúc.
Vị trí, vai trò của luật sư khi tham gia hòa giải
Hoạt động hòa giải ở Việt Nam rất đa dạng, phổ biến dưới nhiều hình thức và ở nhiều lĩnh vực. Những người am hiểu về pháp luật nói chung và luật sư nói riêng có vai trò vô cùng quan trọng, là nguồn nhân lực to lớn góp phần cho các hoạt động hòa giải được tiến hành một cách hiệu quả. Trong bất kỳ hình thức của hoạt động hòa giải, dù tại Tòa án hay ngoài Tòa án, luật sư đều có thể tham gia với nhiều vai trò trong nhiều giai đoạn. Cụ thể:
Trong giai đoạn tiền hòa giải, luật sư có trách nhiệm nghiên cứu hồ sơ vụ việc, đưa ra những nhận định ban đầu và xác định cơ chế giải quyết nào phù hợp nhất cho tranh chấp của khách hàng. Luật sư có thể tư vấn cho khách hàng về việc ưu tiên hòa giải với phương thức phù hợp đối với tình hình của tranh chấp. Đồng thời là người chỉ ra những ưu, nhược điểm của hòa giải đối với những phương thức khác cho khách hàng được biết.
Khi các bên hoặc một trong các bên trong tranh chấp có thiện chí giải quyết tranh chấp thông qua hoạt động hòa giải, nhiệm vụ của luật sư là tư vấn về quy trình, lợi ích của hòa giải và làm cho các bên hiểu lý do tại sao nên hòa giải trước khi tiến hành tố tụng. Đa số các bên trong tranh chấp thường chưa được tư vấn nhiều về quy trình hòa giải, lợi ích của việc được bảo mật thông tin, tiết kiệm thời gian chi phí của việc hòa giải. Các bên phải được thông báo rằng trong các tranh chấp, việc hòa giải sẽ giúp củng cố và khôi phục các mối quan hệ, giúp các bên giải quyết tranh chấp một cách êm đẹp theo nguyên tắc “win - win”.
Trong giai đoạn hòa giải, luật sư đóng vai trò quan trọng với tư cách là đại diện theo ủy quyền hoặc là người bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp cho khách hàng. Ở vai trò này, luật sư có thể thực hiện tại Tòa án hoặc ngoài Tòa án. Luật sư sẽ giúp khách hàng giao tiếp với Hòa giải viên và bên tham gia hòa giải, hỗ trợ khách hàng trong việc giải thích vụ việc trên quan điểm của khách hàng, diễn giải lại ý kiến đóng góp và câu hỏi của Hòa giải viên cho khách hàng. Để thực hiện vai trò đại diện khách hàng, luật sư cần sử dụng các kỹ năng như một người lắng nghe, người phát ngôn, người giải quyết vấn đề, người bảo vệ và là người đàm phán. Từ đó, có thể hỗ trợ các bên tìm được tiếng nói chung, đưa ra được phương án tốt nhất để các bên giải quyết được tranh chấp.
Sau hòa giải, nếu các bên không đạt được thỏa thuận hòa giải thành, luật sư có nhiệm vụ tư vấn, hướng dẫn các bên tiếp tục thực hiện quy trình giải quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại hoặc tòa án theo quy định của pháp luật. Nếu các bên đã đạt được thỏa thuận giải quyết tranh chấp, luật sư có nhiệm vụ kiểm tra, đôn đốc việc tự nguyện thực hiện thỏa thuận của các bên hoặc yêu cầu Tòa án công nhận sự thỏa thuận này để làm căn cứ buộc các bên thực hiện theo quy định của pháp luật.
Bên cạnh vai trò là người đại diện theo ủy quyền hoặc người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của khách hàng, luật sư có thể giúp các bên giải quyết tranh chấp khi đóng vai trò là bên thứ ba độc lập hoặc trở thành Hòa giải viên, Trọng tài viên thương mại theo quy định của pháp luật. Với cương vị là một người am hiểu về pháp luật, Luật sư hoàn toàn có thể trở thành lực lượng chính để góp phần xây dựng đội ngũ Hòa giải viên, Trọng tài viên chất lượng, giúp hoạt động hòa giải đạt hiệu quả cao, tạo dựng được lòng tin với khách hàng và nâng cao vị thế của những người làm luật tại Việt Nam.
Một số kiến nghị và giải pháp
Theo Tham luận, hiện nay tại Việt Nam, chế định hòa giải được quy định trong rất nhiều văn bản. Việc nâng cao hiệu quả của hoạt động hòa giải giúp ích lớn trong việc góp phần giải quyết các tranh chấp, mâu thuẫn trong nhân dân, trong quan hệ hợp tác kinh doanh, tạo được sự đồng thuận, thống nhất cao trong việc giải quyết tranh chấp. Khi hoạt động hòa giải được tiến hành hiệu quả sẽ giúp tối ưu hóa thời gian, công sức, cũng như chi phí theo đuổi vụ tranh chấp. Đồng thời, hoạt động này cũng giúp giảm áp lực cho các cơ quan tiến hành tố tụng. Tuy nhiên, để phát huy hơn nữa vai trò của hoạt động hòa giải, cũng như vai trò của luật sư trong giải quyết các tranh chấp cần phải có thêm nhiều biện pháp như:
Thứ nhất, cần hoàn thiện một số quy định pháp luật về hòa giải thương mại tại Việt Nam thông qua việc mở rộng phạm vi áp dụng Hòa giải thương mại của Nghị định số 22/2017/NĐ-CP.
Hội nhập quốc tế khiến các tranh chấp phát sinh ngày càng nhiều, không chỉ trong lĩnh vực thương mại, mà còn trong đầu tư, xây dựng, bất động sản... Do đó, cần xem xét quy định một cách cởi mở hơn phạm vi áp dụng của Hòa giải thương mại nhằm khai thác tối đa tiềm năng của phương thức này.
Ngoài ra, để đảm bảo tính ổn định, lâu dài của khung pháp luật về Hòa giải thương mại tại Việt Nam, cần xây dựng Luật Hòa giải thương mại trên cơ sở Nghị định số 22/2017/NĐ-CP. Việc ban hành Luật Hòa giải thương mại là hết sức cần thiết, không chỉ giúp nâng cao khả năng cạnh tranh, vị thế của Việt Nam trên trường quốc tế, mà còn giúp pháp luật về Hòa giải thương mại của Việt Nam tương thích với các quốc gia phát triển trên thế giới, mở ra môi trường đầu tư đa dạng, lành mạnh hơn cho các thương nhân.
Thứ 2, nâng cao vai trò của các Trung tâm trọng tài thương mại tại Việt Nam.
Cùng với sự phát triển mạnh mẽ của hoạt động thương mại quốc tế và quá trình hội nhập đặt ra vấn đề phải xây dựng đội ngũ Trọng tài viên đủ năng lực đáp ứng được nhu cầu giải quyết các tranh chấp quốc tế. Hiện nay, các Trung tâm trọng tài đều sở hữu nguồn nhân lực chất lượng đáp ứng được yêu cầu này. Chính vì vậy, cần phải có cơ chế nhằm nâng cao hiệu quả của việc hòa giải tại Trung tâm trọng tài.
Thứ 3, việc hòa giải ngoài Tòa án cần được quy định trong một văn bản chung, có phạm vi và đối tượng điều chỉnh rõ ràng.
Điều này giúp cho người dân dễ dàng tiếp cận và tìm hiểu về quy định của hoạt động hòa giải, có thể tự lựa chọn phương thức hòa giải cho mình. Từ đó tiến đến việc thành lập một Trung tâm hòa giải độc lập nằm ngoài Tòa án, có tư cách pháp nhân và là nơi hoạt động của các Hòa giải viên chuyên nghiệp, có năng lực và phẩm chất đạo đức tốt để thực hiện hoạt động hòa giải.
Hoạt động hòa giải tại Việt Nam hiện nay vẫn chưa đạt được hiệu quả tối ưu. Các hoạt động hòa giải chủ yếu diễn ra đa số tại Tòa án. Hoạt động hòa giải ngoài Tòa án còn ít và chưa có sự tập trung. Luật sư là những người có vai trò rất quan trọng trong hoạt động hòa giải nhưng vẫn chưa phát huy được tối đa năng lực cũng như chưa thể hiện được hết vai trò của mình đối với hoạt động này. Trong thời gian sắp đến, cùng với sự phát triển của xã hội, vai trò và vị thế của luật sư sẽ ngày càng nâng cao đặc biệt là trong các hoạt động hòa giải.
Tham luận được trình bày tại Tọa đàm khoa học: “Hòa giải tại các quốc gia trên thế giới và vai trò của luật sư” do Đoàn Luật sư TP. Đà Nẵng phối hợp với Trung tâm Hòa giải Thương mại Quốc tế Việt Nam (VICMC), Trường Đại học Kinh tế - Trường Đại học Đà Nẵng, Hội Hợp tác Pháp lý Châu Âu Việt Nam (ACJEV) tổ chức.
Thạc sĩ, Luật sư HUỲNH PHAN THIÊN PHÚC
Giám đốc Công ty Luật TNHH Huỳnh Thiên Phúc
Đoàn Luật sư TP. Đà Nẵng
