1. Giới thiệu chung
Việc xử lý người chưa thành niên (dưới 18 tuổi) phạm tội luôn đặt ra yêu cầu đặc biệt: Vừa phải bảo đảm yếu tố răn đe, vừa phải bảo vệ sự phát triển lành mạnh về tâm sinh lý của người chưa thành niên (NCTN). Với mục tiêu này, tại Việt Nam, Luật Tư pháp người chưa thành niên (số 59/2024/QH15), được Quốc hội thông qua ngày 30/11/2024, đã chính thức đưa vào cơ chế biện pháp xử lý chuyển hướng (BPXLCH) như một trong những chế định chủ đạo trong xử lý NCTN phạm tội.
BPXLCH nhằm mục đích: Thay vì ngay lập tức sử dụng các biện pháp hình sự nặng (hình phạt tù, cải tạo…), hãy ưu tiên các biện pháp giáo dục, xử lý tại cộng đồng, tạo cơ hội cho NCTN sửa sai, tái hòa nhập cộng đồng.
Tuy nhiên, việc triển khai chế định này trên thực tế vẫn còn nhiều khó khăn và bất cập. Bài viết này tác giả sẽ phân tích các biện pháp xử lý chuyển hướng, so sánh với một số nước trên thế giới và kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
2. Các biện pháp xử lý chuyển hướng theo luật Tư pháp người chưa thành niên
Theo Luật Tư pháp người chưa thành niên và các văn bản liên quan, BPXLCH gồm nhiều dạng. Có thể phân biệt các nhóm như sau:
- Những biện pháp chính (có thể áp dụng độc lập): Khiển trách; xin lỗi bị hại; bồi thường thiệt hại; giáo dục tại xã, phường, thị trấn; quản thúc tại gia đình; giáo dục tại trường giáo dưỡng.
- Những biện pháp bổ sung (áp dụng đồng thời với biện pháp chính): Hạn chế khung giờ đi lại; cấm tiếp xúc với người có nguy cơ dẫn đến phạm tội mới; cấm đến địa điểm có nguy cơ dẫn đến phạm tội mới; tham gia chương trình học tập, dạy nghề; tham gia điều trị hoặc tư vấn tâm lý; thực hiện công việc phục vụ cộng đồng.
- Điều kiện và thời điểm áp dụng
NCTN từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi có thể được áp dụng BPXLCH nếu thỏa mãn điều kiện: đã thực hiện hành vi phạm tội, thừa nhận hành vi, đồng ý bằng văn bản đối với việc áp dụng BPXLCH. Luật cũng quy định rõ các trường hợp không được áp dụng BPXLCH (ví dụ phạm tội rất nghiêm trọng, tái phạm, nhiều tội…).
- Mục tiêu của BPXLCH: Hạn chế thủ tục tố tụng hình sự nặng nề đối với NCTN, tránh ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển tâm sinh lý và nhân cách của các em; tăng cơ hội giáo dục, giúp đỡ, điều trị, tư vấn; thay vì chỉ trừng phạt; hỗ trợ tái hòa nhập cộng đồng, giảm khả năng tái phạm.
3. So sánh BPXLCH Luật Tư pháp người chưa thành niên với một số nước trên thế giới
Dưới đây tác giả tóm tắt mô hình xử lý chuyển hướng / diversion ở một số nước điển hình (Na Uy, Anh & Wales, Đức, Hoa Kỳ), nêu điểm mạnh / điểm yếu thực tiễn, rồi rút ra bài học cụ thể có thể áp dụng cho Việt Nam.
3.1. Na Uy - mô hình phục hồi (restorative) và ưu tiên tái hòa nhập
Tính chất chính: Hệ thống tư pháp vị thành niên của Na Uy đặt nặng yếu tố phục hồi, hòa giải giữa người gây hại - nạn nhân - cộng đồng; trừng phạt là biện pháp cuối cùng. Can thiệp được thiết kế cá thể hóa, chú trọng nhu cầu phát triển tâm lý, giáo dục, hỗ trợ xã hội.
Ưu điểm: Giảm tối đa việc giam giữ; tập trung điều trị, giáo dục và tái hòa nhập; chương trình phục hồi giúp nạn nhân được bù đắp, người trẻ chịu trách nhiệm trong khung hỗ trợ.
Hạn chế / Lưu ý: Yêu cầu nguồn lực chuyên môn (công tác xã hội, tâm lý) cao; cần mạng lưới cộng đồng mạnh; không dễ sao chép nguyên bản nếu thiếu cơ sở hạ tầng xã hội tương ứng.
3.2. Anh (England & Wales) - mô hình đa ngành: Youth Offending Teams (YOTs) & Referral Orders
Tính chất chính: Dịch vụ đa ngành ở cấp địa phương (YOT) chịu trách nhiệm quản lý các trường hợp trẻ bị can; chế định referral order đưa thanh thiếu niên vào panel cộng đồng (tình nguyện viên + YOT) với kế hoạch phục hồi/giáo dục thay cho án hình sự. Tập trung cả phòng ngừa, can thiệp sớm, phối hợp liên ngành.
Ưu điểm: Mô hình tổ chức rõ ràng, có đầu mối địa phương (YOT) với nhân sự chuyên trách; có cơ chế tham gia cộng đồng (panel), giúp tăng tính chấp nhận và hỗ trợ tái hòa nhập.
Hạn chế / Lưu ý: Hiệu quả phụ thuộc vào nguồn ngân sách địa phương và chất lượng phối hợp liên ngành; cần tiêu chuẩn và dữ liệu để đánh giá tính nhất quán giữa các vùng.
3.3. Đức - ưu tiên diversion, xử lý “giáo dục” nhiều hơn là trừng phạt
Tính chất chính: Luật thanh thiếu niên (Juvenile Justice) của Đức kết hợp mô hình phúc lợi và tư pháp; tỉ lệ diversion rất cao (nhiều nguồn báo cáo gần 70% trường hợp được xử lý ngoài hệ thống hình sự), sử dụng các biện pháp “giáo dục” (Erziehungsmaßregeln) thay cho án tù; giam giữ là lựa chọn cuối cùng.
Ưu điểm: Tỉ lệ giam giữ thanh thiếu niên rất thấp; hệ quả là giảm tái phạm và ít ảnh hưởng tiêu cực đến tương lai học tập/làm việc; phối hợp chặt giữa cơ quan tư pháp và dịch vụ xã hội.
Hạn chế / Lưu ý: Mô hình phân quyền giữa bang (Länder) dẫn tới khác biệt thực thi; cần khung hướng dẫn thống nhất để hạn chế bất bình đẳng địa phương.
3.4. Hoa Kỳ — đa dạng, nhiều chương trình diversion; mô hình thực hành tốt (best practices)
Tính chất chính: Ở Mỹ tồn tại hàng nghìn chương trình diversion khác nhau (đa phần do bang/địa phương quản lý): từ mediation, family group conferencing, community panels đến chương trình giáo dục, phục hồi chức năng. Gần đây có xu hướng khuyến khích “community-led, restorative-centred” diversion và các hướng dẫn best practices.
Ưu điểm: Nhiều mô hình thử nghiệm, sáng tạo, có cơ sở dữ liệu/đánh giá cục bộ; có tài liệu best-practice (ví dụ tập trung phục hồi, minh bạch tiêu chí chọn đối tượng, giám sát và đánh giá).
Hạn chế / Lưu ý: Chất lượng và công bằng dịch vụ rất phân hóa giữa địa phương giàu và nghèo; thiếu tiêu chuẩn quốc gia đồng bộ; một số nơi chương trình thiếu giám sát dẫn tới kết quả không như mong đợi.
Bài học rút ra - những giải pháp cụ thể cho Việt Nam
Dựa trên so sánh, dưới đây là các đề xuất thiết thực để hoàn thiện và vận hành hiệu quả chế định biện pháp xử lý chuyển hướng tại Việt Nam:
- Thứ nhất, xây dựng mô hình phối hợp liên ngành, có đầu mối địa phương (học theo YOT): Thành lập Đội chuyên trách tư pháp trẻ em cấp xã/phường (tương tự YOT) bao gồm: công an, xã hội, giáo dục, y tế tâm thần, đại diện UBND xã/phường và tình nguyện viên cộng đồng. Đội này làm đầu mối áp dụng, giám sát BPXLCH, lập kế hoạch can thiệp cá thể. (Dựa trên kinh nghiệm YOT ở Anh).
- Thứ hai, phát triển chương trình phục hồi & dịch vụ hỗ trợ (học hỏi Na Uy & Đức): Đầu tư mạnh cho dịch vụ công tác xã hội, tư vấn tâm lý, chương trình học nghề và hỗ trợ việc làm khi kết thúc thời hạn chuyển hướng; thiết kế các biện pháp phục hồi cho từng nhóm hành vi (bạo lực, trộm cắp, vi phạm ma túy…) thay vì “một khuôn” cho tất cả.
- Thứ ba, tiêu chí lựa chọn minh bạch, hướng dẫn thi hành chi tiết: Ban hành Thông tư/khung hướng dẫn chi tiết về tiêu chí ai được áp dụng BPXLCH (loại tội, tuổi, mức độ, thái độ nhận thức), thủ tục đề nghị, quyền và nghĩa vụ của NCTN và gia đình. (Giảm rủi ro áp dụng tuỳ tiện).
- Thứ tư, xây dựng hệ thống dữ liệu và đánh giá hiệu quả: Ghi chép thống nhất (case management) về số ca diversion, biện pháp áp dụng, kết quả sau 06–12 tháng (tái phạm, học tập, việc làm). Dựa trên dữ liệu để tinh chỉnh chương trình. (Kinh nghiệm từ Mỹ & nghiên cứu tổng hợp yêu cầu dữ liệu để đánh giá).
- Thứ năm, đào tạo nguồn nhân lực và xã hội hóa tham gia cộng đồng: Đào tạo cán bộ công tác xã hội, cán bộ Y tế tâm thần lâm sàng cho thiếu niên, cán bộ tại xã phường; khuyến khích tình nguyện viên cộng đồng, panel địa phương tham gia (tăng tính chấp nhận xã hội, giảm stigmatisation).
- Thứ sáu, bảo đảm nguồn lực, tránh phân hóa địa phương: Cần nguồn tài chính trung ương hỗ trợ mô hình thí điểm và nhân rộng, tránh tình trạng “địa phương giàu làm tốt, địa phương nghèo bị bỏ lại” như ở một số bang Mỹ.
- Thứ bảy, thử nghiệm mô hình thí điểm, đánh giá độc lập, nhân rộng có điều kiện: Bắt đầu bằng 03-05 xã/phường thực hiện mô hình “Đội tư pháp trẻ em và chương trình phục hồi”, đánh giá độc lập (khoa học), sau 18-24 tháng phổ biến theo bằng chứng. (Chiến lược này học theo cách Mỹ/Anh thử nghiệm và đánh giá).
Kết luận
- Các quốc gia thành công trong giảm giam giữ thanh thiếu niên đều ưu tiên diversion/restorative, tổ chức đa ngành và đầu mối địa phương, đồng thời trang bị dịch vụ xã hội, tâm lý hỗ trợ tái hòa nhập. (Na Uy, Đức, Anh là ví dụ).
- Việt Nam có thể học hỏi mô hình YOT (đầu mối địa phương), chương trình phục hồi cá thể hóa, hệ thống dữ liệu đánh giá, đồng thời cần bảo đảm nhân lực và nguồn lực tài chính để tránh bất bình đẳng vùng miền.
Tài liệu tham khảo
1. Báo Nhân Dân điện tử+2tapchitoaan.vn+2.
2. Bài viết về các Biện pháp xử lý chuyển hướng trong Luật Tư pháp người chưa thành niên. Tạp chí Luật sư Việt Nam số 5 (133), Tháng 5-2025, Trang 15. media.lsvn.vn+1.
3. Báo Pháp Luật TP. Hồ Chí Minh+1.
4. iipccl.org+1.
5. Tài liệu Chính phủ Anh+1.
6. ResearchGate+1.
7. The Sentencing Project+1.
8. Youth Justice Resource Hub.
9. iipccl.org+1.
TRẦN THANH SƠN
Thẩm phán Tòa án Quân sự Quân khu 7
