Đây là cơ chế pháp lý đặc thù, góp phần hài hòa giữa lợi ích công cộng và quyền lợi chính đáng của người dân; đồng thời hạn chế tình trạng hình sự hóa quan hệ xã hội trong những trường hợp không thực sự cần thiết, qua đó thể hiện rõ định hướng nhân văn và tiến bộ của hệ thống pháp luật nước ta.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Khẳng định quyền tự định đoạt của người bị hại
Theo pháp luật, chỉ một số tội phạm thuộc nhóm ít nghiêm trọng - chủ yếu liên quan đến danh dự, nhân phẩm, sức khỏe hoặc quan hệ gia đình - mới được khởi tố khi có yêu cầu của người bị hại. Cách thiết kế này cho thấy sự tôn trọng ý chí và nguyện vọng của cá nhân trong việc lựa chọn phương thức giải quyết tranh chấp; đồng thời tránh để tố tụng hình sự can thiệp quá sâu vào những quan hệ xã hội nhạy cảm, vốn có thể được xử lý hiệu quả bằng hòa giải hoặc các biện pháp dân sự, hành chính khác.
Người bị hại hoặc người đại diện hợp pháp của họ có quyền gửi yêu cầu khởi tố tới Cơ quan điều tra hoặc Viện Kiểm sát; và yêu cầu này là điều kiện tiên quyết để vụ án được khởi tố. Nếu không có yêu cầu, cơ quan tiến hành tố tụng không được phép khởi tố dù hành vi phạm tội đã được xác định. Quy định này thể hiện sự tôn trọng quyền con người, đồng thời khẳng định nguyên tắc nhân đạo, nhân văn và sự linh hoạt cần thiết trong hoạt động tư pháp hình sự.
Bảo đảm công bằng và minh bạch trong quá trình xử lý vụ án
Pháp luật cũng đặt ra những tiêu chuẩn chặt chẽ nhằm bảo đảm tính minh bạch và chặt chẽ trong quá trình áp dụng. Người bị hại có quyền rút yêu cầu khởi tố ở bất kỳ giai đoạn nào của tố tụng - từ điều tra, truy tố đến xét xử - và khi việc rút yêu cầu là tự nguyện và hợp pháp, cơ quan tiến hành tố tụng buộc phải đình chỉ vụ án, bảo đảm sự tôn trọng tuyệt đối đối với ý chí của người bị hại.
Song, để ngăn ngừa tình trạng bị tác động, ép buộc hoặc lợi dụng quyền rút yêu cầu, pháp luật quy định rõ: Nếu có căn cứ xác định việc rút yêu cầu xuất phát từ sự ép buộc, cưỡng bức, cơ quan tiến hành tố tụng vẫn tiếp tục giải quyết vụ án nhằm bảo vệ sự thật khách quan và bảo vệ chính người bị hại trước những sức ép tiêu cực. Ngoài ra, người bị hại sau khi rút yêu cầu sẽ không được quyền yêu cầu khởi tố lại, trừ trường hợp chứng minh được việc rút yêu cầu là trái ý muốn. Quy định này bảo đảm tính ổn định, nghiêm minh và ngăn ngừa nguy cơ biến quyền yêu cầu khởi tố thành công cụ gây sức ép, mặc cả hoặc kéo dài tranh chấp.
Ý nghĩa đối với trật tự, an toàn xã hội
Việc pháp luật chỉ giới hạn một số tội danh trong phạm vi áp dụng chế định này, đồng thời duy trì nguyên tắc Nhà nước chủ động xử lý các tội phạm nghiêm trọng, phản ánh sự sắp đặt khoa học và hợp lý trong hệ thống pháp luật hình sự Việt Nam. Ở góc độ khác, quy định này góp phần giảm tải cho các cơ quan tiến hành tố tụng, hạn chế việc hình sự hóa những quan hệ xã hội vốn có thể giải quyết bằng thương lượng, hòa giải hoặc thỏa thuận dân sự.
Quan trọng hơn, việc trao quyền tự định đoạt cho người bị hại trong những trường hợp phù hợp đã góp phần tăng cường niềm tin của nhân dân vào hệ thống tư pháp; khẳng định quyết tâm xây dựng nền tư pháp “của dân, do dân, vì dân”, phù hợp với tinh thần Hiến pháp và đường lối cải cách tư pháp của Đảng.
Chế định khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại là một nội dung mang tính nhân văn sâu sắc, thể hiện tinh thần dân chủ và thượng tôn pháp luật của Nhà nước ta. Việc áp dụng đúng đắn và thống nhất chế định này không chỉ nâng cao hiệu quả hoạt động tư pháp mà còn tăng cường bảo vệ quyền con người, củng cố niềm tin của nhân dân vào công lý và vào tiến trình cải cách tư pháp đang được triển khai mạnh mẽ.
Trong bối cảnh toàn hệ thống chính trị nỗ lực xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, việc nhận thức sâu sắc và thực thi hiệu quả quy định này có ý nghĩa quan trọng, góp phần xây dựng xã hội trật tự, kỷ cương, an toàn và nhân văn.
Luật sư TRẦN THỊ MINH PHƯƠNG
Hãng Luật MKLaw
