Theo nội dung vụ việc được công bố, ông Q. và bà D. ký hợp đồng hứa thưởng với Văn phòng luật sư L., thỏa thuận trả 20% giá trị quyền lợi đạt được nếu luật sư giúp họ giải quyết thành công việc bồi thường, hỗ trợ đất đai. Văn phòng luật sư đã thực hiện tư vấn, soạn thảo và gửi đơn khiếu nại, tham gia bảo vệ quyền lợi cho khách hàng. Khi kết quả đạt được, khách hàng không thanh toán theo thỏa thuận. Tòa án cấp sơ thẩm và phúc thẩm chấp nhận yêu cầu của luật sư. Tuy nhiên, tại giám đốc thẩm, hợp đồng bị tuyên vô hiệu với lập luận rằng việc ký kết hợp đồng hứa thưởng theo tỉ lệ phần trăm là vi phạm điều cấm của pháp luật, từ đó hủy toàn bộ các bản án trước.
Vụ việc này hiện đang được đề xuất phát triển thành án lệ hợp đồng hứa thưởng giữa luật sư và khách hàng, đặt ra tranh luận trực diện về cách hiểu khái niệm “vi phạm điều cấm của luật” trong Bộ luật Dân sự.
Chìa khóa của vụ án không nằm ở con số 20%, mà nằm ở cách mở rộng khái niệm “vi phạm điều cấm của luật” để vô hiệu hóa một giao dịch dân sự. Đây là điểm bản lề mang tính thể chế, vượt xa phạm vi tranh chấp giữa một luật sư và một khách hàng cụ thể. Nếu cách hiểu này được chuẩn hóa thành án lệ, không chỉ hợp đồng hứa thưởng của luật sư mà nhiều dạng hợp đồng hưởng thù lao theo kết quả trong nền kinh tế thị trường cũng có nguy cơ bị đặt vào trạng thái rủi ro pháp lý.
Ủy ban Thẩm phán cho rằng, Luật Luật sư và Quy tắc đạo đức nghề nghiệp không cho phép luật sư thỏa thuận thù lao theo tỉ lệ phần trăm, từ đó coi hợp đồng hứa thưởng giữa luật sư và khách hàng là giao dịch vi phạm điều cấm và vô hiệu theo Điều 117 và Điều 123 Bộ luật Dân sự 2015. Tuy nhiên, cách lập luận này đã đặt các quy phạm thuộc những tầng pháp lý khác nhau vào cùng một mặt bằng đánh giá, khi đồng nhất điều cấm của luật dân sự với quy định quản lý hành nghề và chuẩn mực đạo đức, kỷ luật nghề nghiệp.
Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm.
Theo Điều 123 Bộ luật Dân sự, một giao dịch chỉ bị vô hiệu khi trực tiếp vi phạm một điều cấm cụ thể của luật, tức là những quy phạm mang tính cấm đoán rõ ràng và áp dụng chung cho mọi chủ thể trong xã hội (tham khảo bài viết “Vi phạm điều cấm của luật: Hiểu thế nào cho đúng?”). Trong khi đó, Luật Luật sư chỉ cấm luật sư “nhận hoặc đòi hỏi lợi ích ngoài thù lao và chi phí đã thỏa thuận”, chứ không phủ nhận hiệu lực của thỏa thuận thù lao được xác lập ngay từ đầu theo kết quả công việc. Trong vụ việc này, tỉ lệ 20% không phải là lợi ích phát sinh ngoài hợp đồng, mà chính là nội dung cốt lõi của thỏa thuận dân sự đã được các bên xác lập một cách minh thị từ trước. Về bản chất, Quy tắc đạo đức nghề nghiệp là công cụ điều chỉnh hành vi hành nghề và xử lý kỷ luật nội bộ, không phải là nguồn để xác định hiệu lực hay vô hiệu của một giao dịch dân sự giữa các chủ thể bình đẳng. Khi ranh giới này bị xóa nhòa trong lập luận về án lệ hợp đồng hứa thưởng, pháp luật không còn đóng vai trò bảo vệ cam kết, mà có nguy cơ hợp thức hóa sự bội tín thông qua kỹ thuật giải thích pháp luật. Nếu logic này được chuẩn hóa thành án lệ, hệ quả sẽ không chỉ dừng lại ở lĩnh vực dịch vụ pháp lý.
Với cùng cách lập luận, nhiều dạng hợp đồng hưởng thù lao theo kết quả trong nền kinh tế thị trường, từ môi giới - tư vấn đầu tư đến tư vấn tài chính, đều có thể đứng trước nguy cơ bị vô hiệu hóa chỉ vì bị coi là “không phù hợp với chuẩn quản lý nghề”. Khi đó, án lệ không còn đóng vai trò ổn định kỳ vọng pháp lý, mà có nguy cơ làm gia tăng bất định trong các quan hệ dân sự phổ biến.
Chính vì vậy, việc đề xuất phát triển án lệ từ vụ việc này cần được tiếp cận với sự thận trọng. Án lệ không tồn tại để bảo vệ một phán quyết riêng lẻ, mà để thống nhất cách hiểu pháp luật khi luật chưa rõ và thực tiễn xét xử đang có nguy cơ lệch hướng.
Trong trường hợp này, vấn đề không nằm ở Bộ luật Dân sự, mà nằm ở cách áp dụng Luật Luật sư vào quan hệ dân sự, một điểm cho đến nay vẫn chưa đạt được sự đồng thuận học thuật. Một án lệ tốt không làm thẩm phán dễ xử hơn, mà buộc cả hệ thống phải suy nghĩ sâu hơn. Nó không tồn tại để hợp thức hóa một kết quả xét xử, mà để làm rõ bản chất pháp lý của quan hệ tranh chấp. Vì vậy, việc coi hợp đồng hứa thưởng giữa luật sư và khách hàng là giao dịch vi phạm điều cấm và phát triển thành án lệ vào thời điểm này là quá sớm và tiềm ẩn nhiều hệ quả tiêu cực, không chỉ cho nghề luật, mà cho chính nguyên lý cam kết dân sự và tính dự đoán của pháp luật.
Án lệ không được sinh ra để hợp thức hóa một phán quyết riêng lẻ, mà để bảo vệ tính dự đoán của pháp luật và giá trị của cam kết dân sự.
Hợp đồng hứa thưởng là việc một bên công bố cam kết trả thưởng cho người thực hiện công việc theo yêu cầu (Điều 570 Bộ luật Dân sự 2015). Thỏa thuận thù lao theo kết quả, nếu được xác lập ngay trong hợp đồng, không đồng nhất với hành vi “nhận hoặc đòi hỏi lợi ích ngoài thù lao và chi phí đã thỏa thuận” bị cấm theo khoản 5 Điều 9 Luật Luật sư.
Luật sư TRƯƠNG ANH TÚ
Chủ tịch TAT Law Firm
Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, chuyên gia pháp lý về hợp đồng, tranh chấp dân sự và chính sách tư pháp, nhận định:
“Không phải mọi thỏa thuận ‘không thuận với cách hiểu quản lý’ đều là vi phạm điều cấm của luật. Khi thù lao được thỏa thuận minh bạch ngay từ đầu và là nội dung cốt lõi của giao dịch, việc tuyên vô hiệu không chỉ là vấn đề kỹ thuật pháp lý, mà là thông điệp xã hội. Án lệ, nếu được xây dựng, phải bảo vệ tính dự đoán của pháp luật và giá trị của cam kết dân sự, chứ không thể vô tình tiếp tay cho sự bội tín”.
