Bàn về trách nhiệm chứng minh vấn đề dân sự trong vụ án hình sự

Dân sự trong vụ án hình sự là tất cả những gì không liên quan đến hình sự như định tội danh, tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, không là căn cứ để xem xét giải quyết vấn đề tội phạm và hình phạt. Dân sự chỉ là thuần túy các biện pháp tư pháp được đề cập trong Bộ luật Hình sự như tịch thu tài sản, vật có liên quan đến tội phạm, trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tội phạm gây ra [1]. Theo đó vấn đề dân sự trong vụ án hình sự có ý nghĩa hết sức quan trọng trong việc giải quyết phần dân sự liên quan tới trách nhiệm bồi thường thiệt hại và quyền yêu cầu giải quyết phần dân sự của các chủ thể, có lợi ích bị xâm phạm do hành vi vi phạm của người phạm tội gây ra, việc giải quyết phải dựa trên nguyên tắc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại, đương sự. Điều đó đòi hỏi trách nhiệm chứng minh vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thuộc về chủ thể nào? Trình tự, thủ tục chứng minh được tiến hành như thế nào?

Chính vì vậy để giải quyết các vấn đề như trên, bài viết dưới đây tập trung phân tích dựa trên cơ sở quy định của pháp luật, đưa ra những vướng mắc, bất cập và kiến nghị hoàn thiện về trách nhiệm chứng minh vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Quy định của pháp luật về TNCM vấn đề dân sự trong vụ án hình sự

Theo quy định tại Điều 15 Bộ luật Tố tụng Hình sự (BLTTHS) thì “Trách nhiệm chứng minh tội phạm thuộc về cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Người bị buộc tội có quyền nhưng không buộc phải chứng minh là mình vô tội.

Trong phạm vi nhiệm vụ, quyền hạn của mình, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải áp dụng các biện pháp hợp pháp để xác định sự thật của vụ án một cách khách quan, toàn diện và đầy đủ, làm rõ chứng cứ xác định có tội và chứng cứ xác định vô tội, tình tiết tăng nặng và tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự của người bị buộc tội”.

Tại Điều 30 BLTTHS, khi giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự thì được tiến hành cùng với việc giải quyết vụ án hình sự. Trường hợp vụ án hình sự phải giải quyết vấn đề bồi thường thiệt hại, bồi hoàn mà chưa có điều kiện chứng minh và không ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án hình sự thì vấn đề dân sự có thể tách ra để giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự.

Như vậy, có thể thấy rằng cơ quan tiến hành tố tụng có TNCM trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Mặc dù pháp luật tố tụng hình sự đòi hỏi việc giải quyết dân sự được tiến hành trong vụ án hình sự. Tuy nhiên, còn có những vướng mắc, bất cập trong việc chứng minh giải quyết vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Vướng mắc, bất cập về TNCM vấn đề dân sự trong vụ án hình sự

Thứ nhất, vướng mắc về trách nhiệm thu thập chứng cứ chứng minh vấn đề dân sự trong vụ án hình sự.

Trong vụ án dân sự thông thường, về nguyên tắc thì nghĩa vụ chứng minh cho yêu cầu của mình thuộc trách nhiệm của đương sự, trách nhiệm của bên đi kiện. Tuy nhiên, vấn đề dân sự phát sinh khi có hành vi phạm tội xảy ra được giải quyết trong vụ án hình sự nên trước hết phải tuân theo các nguyên tắc của tố tụng hình sự, do vậy, các cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm điều tra, thu thập chứng cứ để làm sáng tỏ vụ án bao gồm cả việc điều tra, thu thập chứng cứ để làm rõ về phần trách nhiệm dân sự trong vụ án hình sự.

Trường hợp các đương sự không cung cấp được chứng cứ về vấn đề dân sự mà những vấn đề dân sự này có liên quan đến việc xác định trách nhiệm hình sự của bị cáo thì cơ quan tiến hành tố tụng vẫn phải điều tra, làm rõ những thiệt hại đã xảy ra, trên cơ sở đó, xác định được mức bồi thường thiệt hại. Như vậy, ngoài việc phải chứng minh và giải quyết phần trách nhiệm hình sự, các cơ quan tiến hành tố tụng còn phải chứng minh và giải quyết phần trách nhiệm dân sự trong vụ án.

Trên thực tế, có nhiều trường hợp Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát chỉ tập trung điều tra, thu thập tài liệu, chứng cứ chứng minh tội phạm, trách nhiệm hình sự mà ít quan tâm thu thập tài liệu, chứng cứ để chứng minh, giải quyết phần dân sự phát sinh từ hành vi phạm tội. Các thiếu sót thường là tài liệu, chứng cứ dùng để chứng minh về căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thường thiệt hại, năng lực chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại của cá nhân, căn cứ xác định thiệt hại… Vì vậy, sau khi thụ lý hồ sơ vụ án, tùy trường hợp, Tòa án phải trả hồ sơ để Viện Kiểm sát điều tra bổ sung hoặc yêu cầu Viện kiểm sát bổ sung tài liệu, chứng cứ hoặc Tòa án phải tiến hành thu thập tài liệu, chứng cứ mới có đủ căn cứ giải quyết phần dân sự trong vụ án, gây chậm tiến độ giải quyết, xét xử vụ án, ảnh hưởng đến quyền và lợi ích hợp pháp của người tham gia tố tụng [2].

Thứ hai, vấn đề giới hạn trong phạm vi giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự, chỉ được giải quyết vấn đề dân sự nếu có đầy đủ điều kiện và chứng cứ, còn nếu xét thấy chưa đủ điều kiện chứng minh hoặc vấn đề quá phức tạp, thì hướng dẫn đương sự khởi kiện bằng vụ án dân sự độc lập.

Tuy nhiên, việc xác định “chưa đủ điều kiện chứng minh” lại mang tính chủ quan, tùy nghi dẫn đến nhiều trường hợp tranh chấp kéo dài và đương sự, bị hại phải tiếp tục kháng cáo đối với phần dân sự không được giải quyết cùng lúc, trong khi điều luật cũng không giải thích rõ đủ điều kiện chứng minh ở đây bao gồm những thành tố nào.

Kiến nghị hoàn thiện

Thứ nhất, hoàn thiện cơ chế xác định TNCM phần dân sự trong vụ án hình sự.

Theo quan điểm của tác giả, cần bổ sung vào BLTTHS hoặc ban hành văn bản hướng dẫn dưới luật nhằm làm rõ phạm vi và TNCM giữa các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện Kiểm sát, Tòa án) và các đương sự, bị hại. Việc này giúp tránh tình trạng hiểu sai về TNCM, từ đó nâng cao tính chủ động của các đương sự, bị hại trong quá trình tham gia tố tụng. Đồng thời, phân định rõ ràng và hợp lý giữa trách nhiệm hình sự và dân sự, trường hợp phần dân sự không ảnh hưởng trực tiếp đối với những vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự theo quy định tại Điều 85 BLTTHS [3] thì nên hướng dẫn rõ cho các đương sự, bị hại về trách nhiệm cung cấp chứng cứ.

Thứ hai, hoàn thiện quy định pháp luật về điều kiện giải quyết phần dân sự trong vụ án hình sự. Cụ thể, sửa đổi, bổ sung điều luật theo hướng cụ thể hóa khái niệm “chưa có điều kiện chứng minh”. Bên cạnh đó, hạn chế tối đa việc tách phần dân sự ra khỏi vụ án hình sự, trừ trường hợp đặc biệt (quá phức tạp, chưa có đủ chứng cứ sau khi đã thu thập đầy đủ trong phạm vi tố tụng hình sự).

Kết luận

TNCM trong vụ án dân sự bao gồm các vấn đề dân sự cần phải giải quyết trong vụ án hình sự, điều này đòi hỏi các cơ quan tiến hành tố tụng phải thu thập đầy đủ các tài liệu, chứng cứ từ khi khởi tố vụ án cho đến giai đoạn xét xử, làm cơ sở cho việc giải quyết vụ án một cách khách quan, toàn diện nhằm đảm bảo quyền và lợi ích chính đáng của đương sự, bị hại.

Khi điều tra, truy tố và xét xử vụ án hình sự, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải chứng minh:

1. Có hành vi phạm tội xảy ra hay không, thời gian, địa điểm và những tình tiết khác của hành vi phạm tội;

2. Ai là người thực hiện hành vi phạm tội; có lỗi hay không có lỗi, do cố ý hay vô ý; có năng lực trách nhiệm hình sự hay không; mục đích, động cơ phạm tội;

3. Những tình tiết giảm nhẹ, tăng nặng trách nhiệm hình sự của bị can, bị cáo và đặc điểm về nhân thân của bị can, bị cáo;

4. Tính chất và mức độ thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra;

5. Nguyên nhân và điều kiện phạm tội;

6. Những tình tiết khác liên quan đến việc loại trừ trách nhiệm hình sự, miễn trách nhiệm hình sự, miễn hình phạt.

[1] Lê Nguyên Thanh “Một số vấn đề giải quyết dân sự trong vụ án hình sự”, Tạp chí khoa học pháp lý, (01), tr. 29, 30.

[2] https://danchuphapluat.vn/ban-ve-nguyen-tac-giai-quyet-van-de-dan-su-trong-vu-an-hinh-su-4351.html truy cập ngày 02/7/2025.

[3] “ Điều 85. Những vấn đề phải chứng minh trong vụ án hình sự.

TRẦN VĂN MINH

Tòa án quân sự khu vực Quân khu 7