1. Khái niệm về luật sư công, quy định luật sư công ở Việt Nam
Hiện nay chưa có định nghĩa chung, thống nhất về luật sư công. Tuy nhiên dưới góc độ luật học, khái niệm luật sư công (Public Defender hoặc Public Lawyer) đang được hiểu là những người hành nghề luật sư nhưng làm việc trong các tổ chức công lập do Nhà nước thành lập. Nhiệm vụ chính của luật sư công là thực hiện sứ mệnh trợ giúp pháp lý, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các đối tượng được trợ giúp pháp lý miễn phí, như người nghèo, người yếu thế, người dân tộc thiểu số, người chưa thành niên, người bị buộc tội không có điều kiện mời luật sư…
Ở nhiều quốc gia phát triển như Hoa Kỳ, Canada, Anh, mô hình luật sư công được công nhận và trở thành thiết chế quan trọng trong hệ thống tư pháp, đặc biệt trong các vụ án hình sự. Luật sư công được hưởng lương từ ngân sách Nhà nước, hưởng các phúc lợi từ các nguồn lực ngoài xã hội, chế độ làm việc công vụ. Luật sư công tại Hoa Kỳ là luật sư được chính quyền quận, tiểu bang hoặc liên bang tuyển dụng hoặc ký hợp đồng.
Tại Hoa Kỳ, luật sư công chỉ có trong lĩnh vực hình sự và quyền có luật sư bảo vệ trên tòa hình sự là quyền Hiến định. Còn tại Argentina, luật sư công được bố trí tại các văn phòng luật sư công cấp liên bang và cấp bang để thực hiện nhiệm vụ trợ giúp pháp lý. Người thực hiện trợ giúp pháp lý ở Argentina là các luật sư công và các nhân viên hỗ trợ được Nhà nước trả lương¹. Đa phần luật sư công ở các quốc gia có đối tượng đích là nhóm nghèo.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Ngoài ra, ở một số nước luật sư công còn đóng vai trò trong cung cấp dịch vụ công như hỗ trợ soạn thảo, thẩm định văn bản pháp luật, văn bản hành chính, tham vấn chính sách, hỗ trợ pháp lý cho các nguyên thủ quốc gia về pháp lý khi đàm phán, ký kết các hiệp định thương mại, hợp đồng kinh tế lớn quan trọng, có yếu tố pháp lý phức tạp hoặc tham gia các vụ kiện bảo vệ lợi ích công.
Ở Việt Nam hiện nay chưa có một đội ngũ luật sư công đúng nghĩa như mô hình các nước phát triển. Chính vì vậy chưa có chế định luật sư công và định nghĩa về luật sư công. Thay vào đó, chúng ta có hệ thống trợ giúp pháp lý được tổ chức tại các Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước thuộc Sở Tư pháp các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương để thực hiện một số chức năng của luật sư công. Theo đó, trợ giúp pháp lý là việc cung cấp dịch vụ pháp lý miễn phí cho người được trợ giúp pháp lý như nhóm người yếu thế, người có công cách mạng, trẻ em, người khuyết tật, hộ nghèo… Trợ giúp pháp lý góp phần bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong tiếp cận công lý và bình đẳng trước pháp luật (Điều 2). Người thực hiện trợ giúp pháp lý là trợ giúp viên pháp lý và luật sư ký hợp đồng Luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo hợp đồng với Trung tâm Trợ giúp pháp lý nhà nước; luật sư thực hiện trợ giúp pháp lý theo phân công của tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Tư vấn viên pháp luật làm việc tại tổ chức tham gia trợ giúp pháp lý; Cộng tác viên trợ giúp pháp lý (Điều 17).
Như vậy, có thể nói trong những năm qua chúng ta đang vận hành một mô hình trợ giúp pháp lý trong đó có thực hiện một số chức năng của luật sư công. Từ thực tiễn hoạt động của mô hình trợ giúp pháp lý ở nước ta có thể chỉ ra còn nhiều hạn chế bất cập như:
- Thiếu sức thu hút luật sư giỏi, có kinh nghiệm tham gia trợ giúp pháp lý. Chế độ đãi ngộ, lương, phụ cấp còn thấp, chậm cải thiện phần nào ảnh hưởng đến tâm huyết, trách nhiệm và chất lượng của hoạt động trợ giúp pháp lý, dễ chảy máu chất xám, khó cạnh tranh để thu hút nhân sự chất lượng cao.
- Thiếu cơ hội phát triển nghề nghiệp, các trợ giúp viên pháp lý ít có cơ hội đào tạo, bồi dưỡng, chế độ thăng tiến, bổ nhiệm và phát triển chuyên môn hoặc được tham gia các vụ án lớn, phức tạp để trau dồi kinh nghiệm khẳng định bản thân. Nhiều luật sư trẻ sau thời gian làm việc tại trung tâm trợ giúp pháp lý đã chuyển sang hành nghề tư nhân do áp lực về kinh tế để có thu nhập cao và có điều kiện phát triển tốt hơn.
Từ những bất cập, hạn chế đó, chúng ta có thể rút ra các bài học để xây dựng mô hình, tổ chức hoạt động của luật sư công phù hợp, đảm bảo hiệu quả, tránh lãng phí nguồn lực. Với yêu cầu chiến lược cải cách tư pháp tình hình mới và xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN thì cần thiết phải xây dựng một đội ngũ luật sư chuyên nghiệp hóa, nên việc luật hóa mô hình luật sư công là cần thiết, từ đó chúng ta huy động tối đa nguồn lức từ Nhà nước, các tổ chức xã hội và của chính các luật sư tham gia vào luật sư công. Nhằm thể chế hóa chủ trương, đường lối, quan điểm của Đảng, Nhà nước về cải cách tư pháp, xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN, việc xây dựng chế định luật sư Công đang được tiếp cận theo các quan điểm chỉ đạo và mục tiêu như sau:
- Thể chế đầy đủ các chủ trương, đường lối, quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về cải cách hành chính, cải cách tư pháp, về luật sư và hành nghể luật sư nói chung và luật sư công bảo đảm phù hợp với chủ trương cải cách tổ chức bộ máy hành chính, bảo đảm sắp xếp, kiện toàn cơ cấu tổ chức bộ máy, đội ngũ làm công việc có tính chấp pháp lý tại khu vực công theo hướng tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả.
- Việc thực hiện chế định luật sư công phải phát huy được vai trò và trách nhiệm, năng lực của luật sư tham khi tham gia giải quyết các công việc công, đáp ứng yêu cầu thực tiễn, giải quyết khí khăn, vướng mắc khi cơ quan tổ chức thực hiện các công việc có tính chất pháp lý tại khu vực công.
- Xây dựng chế định luật sư công phù hợp với thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội và hoạt động luật sư ở Việt Nam, đồng thời tham khảo có chọn lọc kinh nghiệm của nước ngoài.
Với mục tiêu: Hình thành chế định luật sư công trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam hiện nay để bảo vệ tốt và hiệu quả quyền, lợi ích của cơ quan nhà nước, cơ quan, tổ chức thuộc hệ thống chính trị. Đồng thời xây dựng và hoàn thiện chính sách, pháp luật để đưa chế định luật sư công vào triển khai trên thực tế².
2. Chức năng, vai trò của luật sư công
Hiện nay có thể khái quát chức năng, nhiệm vụ của luật sư công đang được phần lớn các nước ghi nhận như sau:
- Tham gia đại diện cho các tổ chức công giải quyết các vụ kiện tụng (bảo vệ trực tiếp lợi ích Nhà nước, lợi ích công cộng) hoặc;
- Tư vấn pháp lý cho các cơ quan Chính phủ trong quá trình ra quyết định, xây dựng chính sách, pháp luật và thi hành luật pháp luật, phản biện chính sách;
- Tham gia tư vấn, bảo vệ người nghèo, đối tượng chính sách, thực hiện chức năng trợ giúp pháp lý.
Luật sự công bảo đảm quyền tiếp cận công lý, là người đại diện hợp pháp, hỗ trợ pháp lý cho các đối tượng yếu thế, đối tượng dễ bị tổn thương trong xã hội, họ là những người không có khả năng tự bảo vệ quyền lợi của mình trước pháp luật. Ngoài ra, luật sư công còn đại diện cho việc bảo vệ quyền lợi công, lợi ích công (có yếu tố Nhà nước và mang tính chất công cộng). Trong mô hình Nhà nước pháp quyền XHCN và chiến lược cải cách tư pháp, luật sư công góp phần nâng cao hiệu quả và chất lượng của công tác xét xử, nhằm tránh oan sai, vi phạm tố tụng, việc xét xử sẻ khách quan, thận trọng và từ đó, đảm bảo quyền quyền con người, quyền công dân. Luật sư công còn thể hiện bản chất nhân đạo của Nhà nước pháp quyền XHCN. Luật sư công bảo vệ quyền con người, được ví như hiệp sỹ công lý, bênh vực kẻ yếu, không màng danh lợi và là hiện thân của tinh thần “không ai bị bỏ lại phía sau” trong tiếp cận pháp luật, công lý và xây dựng nhà nước pháp quyền XHCN.
3. Đề xuất một số giải pháp thu hút luật sư giỏi tham gia luật sư công
3.1. Hoàn thiện thể chế về luật sư công
Cần hoàn thiện khung pháp lý, xây dựng chế định luật sư công với các tiêu chuẩn, điều kiện, chức năng, nhiệm vụ, bổ nhiệm, tuyển chọn, chế độ công tác minh bạch, rõ ràng. Việc hoàn thiện khung pháp lý về luật sư công là đặc biệt quan trọng tạo cơ sở cho hoạt động luật sư công đi vào thực chất. Chúng ta có thể quy định chế định luật sư công trong Luật Luật sư hoặc Luật Trợ giúp pháp lý.
Ngoài ra, có thể xây dựng các nghị định, thông tư và đề án về chiến lược pháp triển luật sư công để thu hút các nguồn lực từ xã hội. Khi thể chế được hoàn thiện thì việc thu hút nhân lực chất lượng cao, đặc biết là luật sư giỏi, có uy tín và có nhiều kinh nghiệm trong hành nghề luật sư tham gia luật sư công sẽ được phát huy. Từ đó tạo ra sự chuyển biến thực chất, đảm bảo quyền lợi chính đáng cho luật sư, phát huy động lực phục vụ công lý và xã hội. Xây dựng quy chế làm việc, phối hợp từ các cơ quan, tổ chức trong hoạt động của luật sư công.
3.2. Nâng cao thu nhập và điều kiện làm việc
- Xây dựng cơ chế lương, phụ cấp đặt thù, hoặc chế độ thuê khoán, thù lao, trợ cấp hành nghề chi phí di chuyển, chế độ đào tạo, công tác phí, nhà công vụ, thuê mua nhà ở xã hội của luật sư công,… Chế độ công tác linh hoạt, hợp lý với nhiều đãi ngộ mang tính vượt trội hấp dẫn để cạnh tranh với lĩnh vực tư nhân. Chế độ lương, thưởng, phụ cấp và thù lao phải tương xứng với trình độ chuyên môn, kinh nghiệm, tính chất và đặc thù công việc.
- Xây dựng môi trường làm việc chuyên nghiệp, đáp ứng yêu cầu công việc phù hợp với xu thế chuyển đổi số mạnh mẽ hiện nay từ cơ sở vật chất, phương tiện tác nghiệp hành nghề.
3.3. Xây dựng cơ hội thăng tiến trong nghề nghiệp
Xây dựng cơ hội thăng tiến việc làm công bằng, cơ hội được bổ nhiệm làm giữ các chức vụ quản lý, lãnh đạo trong các cơ quan quản lý Nhà nước. Công nhận thành tích thông qua giải thưởng nghề nghiệp, danh hiệu luật sư công xuất sắc hằng năm. Cho phép luật sư công được tham gia đào tạo, nghiên cứu, công tác quốc tế để mở rộng kiến thức và mối quan hệ nghề nghiệp.
3.4. Nghiên cứu việc xã hội hóa thu hút luật sư từ khu vực tư tham gia luật sư công
Nhà nước có thể xây dựng cơ chế ký hợp đồng giao khoán, trả thù lao theo vụ việc đối với các luật sư giỏi, có nhiều chuyên môn và kinh nghiệm đang hành nghề ở lĩnh vực luật sư tư để tham gia các hoạt động có tính chất công. Xã hội hóa hoạt động luật sư công bằng quy định các nghĩa vụ pháp lý bắt buộc của luật sư tham gia như vai trò của luật sư công trong các vụ việc trợ giúp pháp lý, vì trách nhiệm cộng đồng theo quy định bắt buộc hoặc với tinh thần tự nguyện hoặc thành lập các tổ chức luật sư công phi lợi nhuân.
3.5. Tôn vinh giá trị xã hội và giám sát hoạt động của luật sư công
Đẩy mạnh truyền thông về vai trò và đóng góp của luật sư công trong việc bảo vệ công lý, quyền công dân. Kết hợp các cơ quan báo chí, Liên đoàn Luật sư Việt Nam và chính quyền địa phương kịp thời vinh danh, khen thưởng các gương sáng, việc tốt, sáng kiến hay trong hành nghề luật sư công, tôn vinh, giao lưu điển hình luật sư công tiêu biểu. Xây dựng hình ảnh luật sư công như một “người bảo vệ công bằng” trong lòng nhân dân, nhất là vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo. Bên cạnh đó cần xây dựng cơ chế kiểm tra, giám sát kịp thời uốn nắn điều chỉnh nếu có sai phạm để hoạt động luật sư công đúng pháp luật, phát huy được vai trò chức năng nhiệm vụ và đáp ứng kỳ vọng của xã hội.
4. Kết luận
Để xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, việc thiết yếu phải có đội ngũ luật sư công đủ mạnh và đáp ứng công việc là tất yếu khách quan, phù hợp với xu thế hội nhập quốc tế, bảo đảm quyền tiếp cận công lý cho người dân, nhất là người yếu thế. Tuy nhiên, để lực lượng này thực sự mạnh và hiệu quả, Nhà nước hoàn thiện hệ thống thể chế, xây dựng chính sách thu hút và giữ chân luật sư giỏi, thông qua cơ chế đãi ngộ hợp lý, môi trường làm việc chuyên nghiệp, lộ trình nghề nghiệp rõ ràng và sự ghi nhận từ xã hội. Ở Việt Nam, tiềm năng phát triển luật sư công là rất lớn nếu chúng ta tháo gỡ các vướng mắc và phát huy tối đa các nguồn lực từ Nhà nước và xã hội và của giới luật sư. Việc thu hút luật sư giỏi tham gia luật sư công nhằm tạo đội ngũ nhân lực chất lượng cao như là một quyết tâm chính trị và đạo lý trong việc bảo vệ quyền con người và cải cách tư pháp, đưa pháp luật đến gần với mọi tầng lớp nhân dân, đúng với bản chất nhân văn của một Nhà nước pháp quyền XHCN.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Chế định luật sư công của một số nước trên thế giới, tác giả: Nguyễn Thu Hiền, Phòng Chính sách và Quản lý người vat, Cục Trợ giúp pháp lý;
2. Các Nghị quyết số: 27-NQ/TW ngày 09/11/2022, Nghị quyết số 66-NQ/TW ngày 30/4/2025, Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 4/5/2025 của Ban chấp hành Trung ương Đảng; Nghị quyết số 623/NQ-UBTVQH15 ngày 07/10/2022 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội (UBTVQH) về việc tiếp tục tăng cường hiệu lực, hiệu quả thực hiện chính sách, pháp luật về tiếp công dân và giải quyết khiếu nại, tố cáo giao cho Bộ tư pháp xây dựng hình thành chế định luật sư công; Đề án “nghiên cứu xây dựng chế định luật sư công trong nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.
Luật sư NGUYỄN VĂN NGUYÊN
Giám đốc Công ty Luật Hưng Nguyên
Đoàn Luật sư thành phố Hà Nội
