Thu thập chứng cứ là hoạt động tìm kiếm, phát hiện, ghi nhận, tiếp nhận và bảo quản các thông tin, tài liệu, đồ vật có giá trị chứng minh trong vụ án, phục vụ cho quá trình giải quyết vụ án hình sự. Về quyền của luật sư trong thu thập chứng cứ được quy định tại Điều 73 và Điều 88 Bộ luật TTHS năm 2015, luật sư với tư cách là người bào chữa có quyền đưa ra tài liệu, đồ vật, yêu cầu; thu thập, cung cấp chứng cứ cho cơ quan tiến hành tố tụng; đề nghị cơ quan có thẩm quyền xác minh, thu thập tài liệu, chứng cứ; tham gia hỏi, đối chất, và tranh tụng tại tòa để làm rõ chứng cứ.
Như vậy, luật sư không chỉ tham gia bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bị can, bị cáo, mà còn chủ động thực hiện chức năng chứng minh tội phạm một cách gián tiếp thông qua việc tìm kiếm, cung cấp và đánh giá chứng cứ. Nếu như coi tranh tụng là một quá trình bắt đầu tư khi cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện các hoạt động tố tụng thì việc thu thập chứng cứ của luật sư có ý nghĩa then chốt để gỡ tội, bào chữa cho người bị buộc tôi, bị can, bị cáo.
Vai trò thu thập chứng cứ của luật sư trong tranh tụng vụ án hình sự
Tranh tụng trong tố tụng hình sự là một quá trình đưa ra lập luận, quan điểm, đề xuất, kiến nghị trên cơ sở các quy định pháp luật và tài liệu, chứng cứ được thu thập hợp pháp nhằm xác định sự thật khách quan của vụ án. Tranh tụng trong tố tụng hình sự chia làm nhiều giai đoạn như giai đoạn điều tra, giai đoạn truy tố, giai đoạn xét xử. Ở mỗi giai đoạn sẽ có những tính chất, đặc thù và yêu cầu riêng. Tuy nhiên, hoạt động tranh tụng nhìn chung luôn xoáy quanh chứng cứ và thông tin, tài liệu được thu thập. Do đó, việc thu thập chứng cứ có ý nghĩa quan trọng để giải quyết vụ án hình sự.
Đối với luật sư, việc thu thập chứng cứ có đặc thù riêng chủ yếu tập trung vào các tình tiết gỡ tội và có lợi cho người bị buộc tội, bị can, bị cáo và có vai trò quan trọng bảo đảm quyền bào chữa và nguyên tắc suy đoán vô tội trong TTHS. Việc thu thập chứng cứ của luật sư là xuyên suốt quá trình tố tụng, chứ không dừng lại ở một cấp tố tụng như Cơ quan điều tra, hay Viện Kiểm sát. Hoạt động thu thập chứng cứ là phương thức thực hiện quyền bào chữa và thông qua hoạt động thu thập chứng cứ luật sư có thể phát hiện những mâu thuẫn, sai sót trong quá trình điều tra, truy tố hoặc cung cấp các chứng cứ gỡ tội, giúp khẳng định nguyên tắc suy đoán vô tội: “Không ai bị coi là có tội cho đến khi có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật” và cũng là hoạt động góp phần thực hiện nguyên tắc tranh tụng trong vụ án hình sự.
Để phát hiện, thu thập và cung cấp chứng cứ gỡ tội luật sư có thể chủ động trong việc tiếp xúc với nhân chứng, thu thập lời khai, bản tường trình; đề nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp tài liệu liên quan; thu thập chứng cứ về nhân thân, hoàn cảnh, tình tiết giảm nhẹ; đề nghị giám định bổ sung, đối chất, hoặc thực nghiệm hiện trường. Hoạt động này đặc biệt quan trọng trong các vụ án mà chứng cứ buộc tội yếu hoặc mâu thuẫn, giúp làm sáng tỏ sự thật khách quan vụ án có ý nghĩa trong việc chống oan sai, bỏ lọt tội. Khi luật sư tham gia thu thập chứng cứ độc lập tạo nên một cơ chế kiểm tra, đối trọng với Cơ quan điều tra và Viện Kiểm sát. Điều này giúp ngăn chặn việc mớm cung, dẫn dắt lời khai, bức cung, nhục hình; phát hiện vi phạm tố tụng, sai phạm trong thu thập chứng cứ; đảm bảo công bằng, minh bạch trong hoạt động chứng minh. Trong thực tiễn, nhiều vụ án đã được điều tra lại theo các kiến nghị của luật sư bởi các chứng cứ mà luật sư cung cấp chứng minh có dấu hiệu vi phạm tố tụng, mớm cung hoặc ép cung. Các chứng cứ luật sư thu thập được có ý giá trị chứng minh sự thật khách quan vụ án sẽ giúp cơ quan tiến hành tố tụng giải quyết vụ án nhanh hơn, tránh oan sai, bỏ lọt tội phạm.
Các luật sư tham gia tố tụng trong phiên tòa vụ án hình sự. Nguồn: Internet.
Chứng cứ do luật sư thu thập là nền tảng của chiến lược bào chữa và củng cố lập luận bào chữa tại phiên tòa. Tại phiên tòa, luật sư sử dụng các chứng cứ thu thập được và đã được cung cấp cho các cơ quan tiến hành tố tụng để tranh luận, phản bác chứng cứ buộc tội; bảo vệ quyền lợi hợp pháp của bị cáo; đề xuất tình tiết giảm nhẹ hoặc hướng xử lý khoan hồng, nhân đạo. Như vậy, năng lực thu thập và sử dụng chứng cứ của luật sư quyết định chất lượng tranh tụng.
Những khó khăn trong việc thu thập chứng cứ của luật sư
Về những khó khăn trong việc thực hiện quyền thu thập chứng cứ và hoạt động thu thập chứng cứ của luật sư có nhiều nguyên nhân khác nhau. Trong đó, có nguyên nhân từ quy định pháp luật; cơ chế phối hợp giữa cơ quan tiến hành tố tụng với luật sư và nguyên nhân từ phía các luật sư. Mặc dù BLTTHS đã ghi nhận quyền thu thập chứng cứ của luật sư, nhưng trên thực tế việc thực hiện quyền thu này còn nhiều hạn chế. Luật không quy định luật sư không có quyền triệu tập người làm chứng, người liên quan để lấy lời khai hoặc yêu cầu các cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp chứng cứ; khi luật sư yêu cầu cá nhân, cơ quan, tổ chức cung cấp tài liệu, thường bị từ chối hoặc kéo dài thời gian, thậm chí không được hợp tác, thế nhưng luật không có chế tài biện pháp xử lý và đảm bảo thực hiện. Hiện nay, không có cơ chế bảo vệ nhân chứng và người cung cấp chứng cứ cho luật sư nên dẫn đến tâm lý e ngại tiếp xúc luật sư và cung cấp chứng cứ cho luật sư, nhất là những vụ án có yếu tố nhạy cảm. Những vấn đề này khiến việc thu thập chứng cứ của luật sư gặp nhiều trở ngại, nhiều khi bị vô hiệu hóa.
Ngoài ra, sự phối hợp từ các cơ quan tiến hành tố tụng với luật sư nhiều khi còn lỏng lẻo, chưa được quan tâm đúng mức. Vẫn còn hiện tượng một số cơ quan điều tra, kiểm sát chưa tôn trọng vai trò độc lập của luật sư, thậm chí gây cản trở trong việc tiếp cận hồ sơ, gặp gỡ bị can, bị cáo, hay kiểm tra hiện trường. Hệ quả là, nhiều chứng cứ gỡ tội không được chấp nhận hoặc xem xét đầy đủ.
Trong thực tế có những luật sư chưa thực sự chú tâm đến hoạt động thu thập chứng cứ nên bỏ lỡ những tình tiết, chứng cứ bảo vệ cho thân chủ. Về kỹ năng của luật sư trong việc thu thập chứng cứ còn có hạn chế và không đồng đều. Nhiều luật sư xuất thân từ thẩm phán, kiểm sát viên… chuyển sang có kỹ năng điều tra, thủ thập chứng cứ nhưng lại thường đã nhiều tuổi thiếu kỹ năng về xã hội học hoặc hạn chế về sử dụng công nghệ thông tin, thiết bị kỹ thuật… Còn các luật sư trẻ được đào tạo từ cơ sở đào tạo nghề luật sư tuy có kỹ năng và vốn lý luận nhưng lại thiếu kinh nghiệm thực tiễn trong thu thập chứng cứ. Nhiều luật sư thiếu kiến thức chuyên sâu về tố tụng hình sự, kỹ năng điều tra xét hỏi, điều tra xã hội học, phỏng vấn nhân chứng, thu thập và bảo quản chứng cứ; kỹ năng đánh giá, phân tích giá trị pháp lý của chứng cứ.
Đề xuất mở rộng quyền thu thập chứng cứ của luật sư
Luật sư cần nhận thức được tầm quan trọng của hoạt động thu thập chứng cứ có ý nghĩa then chốt trong hoạt động tranh tụng và kết quả tranh tụng. Bởi, nếu không có chứng cứ tốt và có lợi thì luật sư không thể bào chữa tốt cho thân chủ. Luật sư ra tòa không chỉ biết “nói theo hồ sơ” vụ án được xây dựng từ một phía của cơ quan tiến hành tố tụng mà cần có chứng cứ có lợi để bào chữa cho thân chủ. Để quyền thu thập chứng cứ của luật sư được thực hiện, phát huy trên thực tế cần nghiên cứu mở rộng quyền thu thập chứng cứ của luật sư trong Bộ luật TTHS theo hướng quy định rõ nghĩa vụ cơ quan, tổ chức phải hợp tác, cung cấp thông tin theo yêu cầu hợp pháp của luật sư. Thiết lập cơ chế bảo vệ người cung cấp chứng cứ cho luật sư.
Về phía Liên đoàn Luật sư Việt Nam và các Đoàn Luật sư cần quan tổ chức các khóa bồi dưỡng bắt buộc cho các luật sư thành viên về kỹ năng thu thập chứng cứ, đánh giá chứng cứ và sử dụng chứng cứ; kỹ năng điều tra, xét hỏi trong vụ án hình sự. Tạo điều kiện cho luật sư tiếp cận công nghệ điều tra, giám định hiện đại. Nâng cao nhận thức và trách nhiệm sự phối hợp của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc tôn trọng và hợp tác với luật sư trong hoạt động chứng minh. Bảo đảm quyền của luật sư trong việc tiếp cận hồ sơ, tài liệu, hiện trường; Xây dựng cơ chế tranh tụng bình đẳng, công khai tại tòa trong đó hoạt động xét xử làm trung tâm và tranh tụng làm trọng tâm, bản án phải căn cứ vào kết quả tranh tụng và mọi chứng cứ các bên đưa ra đều được kiểm tra, đánh giá, xem xét đầy đủ. Để phóng tránh oan sai, vi phạm pháp luật trong tố tụng hình sự, xây dựng nền tư pháp trong sạch vì quyền con người thì cần đẩy mạnh truyền thông, giám sát của Mặt trận tổ quốc, các tổ chức đoàn thể và quần chúng nhân dân. Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật cho nhân dân và kịp thời tôn vinh các tấm gương luật sư vì công lý.
Kết luận
Luật sư giữ vai trò đặc biệt quan trọng trong việc thu thập chứng cứ vừa là người bảo vệ quyền con người, vừa là “người gác cổng công lý”. Hoạt động thu thập chứng cứ của luật sư giúp bảo đảm nguyên tắc tranh tụng, phòng ngừa oan sai, bỏ lọt tội phạm, góp phần xây dựng nền tư pháp công bằng, minh bạch và nhân đạo. Việc sửa đổi, bổ sung Bộ luật TTHS theo hướng tăng thẩm quyền và đảm bảo quyền của luật sư trong thu thập chứng cứ là xu thế tất yếu phù hợp với chủ trương xây dựng Nhà nước pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam và bối cảnh cải cách tư pháp ở Việt Nam hiện nay.
Luật sư NGUYỄN VĂN NGUYÊN
Công ty Luật Hưng Nguyên
Đoàn Luật sư TP. Hà Nội
