Khái niệm và vai trò của việc đánh giá chứng cứ
Theo Điều 108 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, việc đánh giá chứng cứ là hoạt động của các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng nhằm xác định giá trị chứng minh của chứng cứ trong vụ án, từ đó làm căn cứ để xác định tội phạm, người phạm tội và các tình tiết khác có ý nghĩa đối với việc giải quyết vụ án.
Ảnh minh hoạ. Nguồn: Internet.
Đánh giá chứng cứ không chỉ là xem xét tính hợp pháp, tính liên quan, tính xác thực của từng chứng cứ riêng lẻ, mà còn là quá trình đối chiếu, so sánh, tổng hợp, kiểm tra lần nhau giữa các chứng cứ để rút ra kết luận thống nhất, hợp lý. Vai trò của công tác này là:
- Là cơ sở để xác định sự thật khách quan của vụ án.
- Là nền tảng để định tội danh, xác định khung hình phạt, tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ.
- Là yếu tố then chốt bảo đảm nguyên tắc "suy đoán vô tội", "trọng chứng hơn trọng cung".
- Góp phần bảo vệ quyền con người, quyền công dân trong tố tụng hình sự.
Nguyên tắc trong việc đánh giá chứng cứ
Hoạt động đánh giá chứng cứ phải tuân thủ các nguyên tắc cơ bản được quy định trong Bộ luật Tố tụng hình sự, gồm:
- Nguyên tắc khách quan, toàn diện và đầy đủ: Mọi chứng cứ đều phải được xem xét trong mỗi liên hệ với các chứng cứ khác, không được bỏ qua hoặc đánh giá phiến diện.
- Nguyên tắc suy đoán vô tội: Nếu còn nghi ngờ về tội phạm hoặc người phạm tội thì phải được giải thích theo hướng có lợi cho bị can, bị cáo.
- Nguyên tắc độc lập và chỉ tuân theo pháp luật: Việc đánh giá chứng cứ là quyền của người tiến hành tố tụng, không phụ thuộc vào ý chí của cá nhân hay tổ chức khác.
- Nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa: Bị can, bị cáo, người bào chữa có quyền đưa ra chứng cứ, tài liệu, lập luận để bảo vệ quyền lợi hợp pháp của mình, và cơ quan tiến hành tố tụng phải xem xét công bằng.
Tiêu chí đánh giá chứng cứ
Khi xem xét từng chứng cứ, người tiến hành tố tụng phải dựa trên ba tiêu chí cơ bản:
- Tính hợp pháp: Chứng cứ phải được thu thập đúng trình tự, thủ tục theo quy định của pháp luật. Ví dụ: lời khai thu được bằng bức cung, nhục hình thì không được coi là chứng cứ hợp pháp.
- Tính liên quan: Chứng cứ phải có mối quan hệ trực tiếp hoặc gián tiếp với vụ án, giúp làm sáng tỏ vấn đề đang được điều tra, truy tố, xét xử.
- Tính xác thực: Chứng cứ phải phản ánh đúng sự thật, không bị làm giả, không bị xuyên tạc hoặc sai lệch so với thực tế khách quan.
Chỉ khi một chứng cứ đảm bảo đầy đủ ba yếu tố trên thì mới có giá trị chứng minh trong vụ án.
Phương pháp đánh giá chứng cứ
Việc đánh giá chứng cứ phải được thực hiện theo hai hướng song song:
- Đánh giá riêng lẻ: Xem xét từng chứng cứ một cách độc lập để xác định giá trị chứng minh của nó.- Đánh giá tổng hợp: Liên hệ các chứng cứ với nhau, tìm ra mối quan hệ logic, loại trừ mâu thuẫn và củng cố lập luận.Ví dụ: trong vụ án giết người, cơ quan điều tra cần đánh giá đồng thời dấu vân tay tại hiện trường, lời khai nhân chứng, kết quả giám định pháp y và các dữ liệu camera để có kết luận khách quan.
Ngoài ra, đánh giá chứng cứ phải dựa vào lý luận khoa học và kinh nghiệm thực tiền. Người tiến hành tố tụng cần nắm vững tâm lý tội phạm, hành vi con người, cũng như kỹ năng phân tích logic để phát hiện mâu thuẫn hoặc sự gian dối trong lời khai.
Những sai sót thường gặp trong đánh giá chứng cứ
Một số sai làm có thể xảy ra trong thực tiễn như:
- Chỉ dựa vào lời khai của bị can, bị cáo mà không có chứng cứ vật chất đi kèm.
- Bỏ qua chứng cứ gỡ tội hoặc chứng cứ có lợi cho người bị buộc tội.
- Đánh giá chứng cứ theo cảm tính hoặc chịu ảnh hưởng chủ quan.
- Thu thập, bảo quản chứng cứ không đúng quy trình khiến giá trị pháp lý bị mất.Những sai sót này có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng như kết án oan người vô tội hoặc bỏ lọt tội phạm, làm giảm niềm tin của nhân dân vào công lý và cơ quan tư pháp.
Đánh giá chứng cứ trong vụ án hình sự là trung tâm của hoạt động tố tụng, đòi hỏi người tiến hành tố tụng phải có bản lĩnh chính trị vững vàng, trình độ nghiệp vụ cao, thái độ khách quan và tinh thần trách nhiệm. Mỗi chứng cứ, dù nhỏ nhất, đều có thể là chìa khóa giúp làm sáng tỏ bản chất vụ án.
Để bảo đảm tính chính xác, công bằng và nhân văn trong hoạt động tố tụng, các cơ quan điều tra, kiểm sát và xét xử cần tiếp tục nâng cao chất lượng đánh giá chứng cứ, tăng cường ứng dụng khoa học kỹ thuật trong điều tra, đồng thời phát huy nguyên tắc suy đoán vô tội. Có như vậy, công lý mới được thực thi, pháp luật mới thực sự trở thành công cụ hữu hiệu trong bảo vệ quyền con người và trật tự xã hội.
Luật sư NGUYỄN THẮNG CẢNH
