Sự cần thiết phải hình thành chế định luật sư công
Thực tiễn hiện nay đặt ra đòi hỏi cấp thiết
Mỗi năm, tại các thành phố lớn như Hà Nội, TP. HCM, Đà Nẵng, hàng ngàn vụ án hình sự, dân sự, hành chính liên quan đến người nghèo, người khuyết tật, trẻ em, phụ nữ bị bạo lực... rơi vào tình trạng không được bảo vệ pháp lý đầy đủ. Dù có hệ thống trợ giúp pháp lý Nhà nước, nhưng lực lượng mỏng, phân tán và chế độ đãi ngộ còn hạn chế khiến việc tiếp cận không hiệu quả.
Đặc biệt, ở các phiên tòa có bị cáo, đương sự thuộc diện nghèo, việc chỉ định luật sư chỉ mang tính hình thức, thiếu tính chiến đấu, đôi khi còn là rào cản làm suy yếu quyền bào chữa.
Luật sư công không đối lập với luật sư tư, mà là bổ trợ
Luật sư công không cạnh tranh với luật sư tư. Thay vào đó, họ tham gia vào những mảng pháp lý mà luật sư tư không muốn hoặc không thể tiếp cận vì lý do tài chính. Họ xử lý các vụ việc cần bảo vệ nhân quyền, giám sát quyền lực công, hỗ trợ người không nơi nương tựa, bảo vệ nạn nhân trong các vụ bạo lực, tham gia bào chữa trong các vụ án có dấu hiệu oan sai. Họ cũng là lực lượng nòng cốt trong việc tuyên truyền, phổ biến pháp luật ở cơ sở, đặc biệt tại vùng sâu vùng xa.
Ảnh minh họa. Nguồn: Internet.
Góp ý hoàn thiện cơ sở pháp lý cho chế định luật sư công
Thứ nhất, sửa đổi, bổ sung Luật Luật sư và Luật Trợ giúp pháp lý
Luật Luật sư hiện hành chưa có khái niệm và quy định nào về “luật sư công”. Do đó, cần bổ sung chương hoặc điều luật riêng về loại hình hành nghề luật sư công lập, định nghĩa rõ về vị trí, chức năng, nhiệm vụ, cơ chế tuyển dụng, kỷ luật, đào tạo, và giám sát.
Đồng thời, cần mở rộng Luật Trợ giúp pháp lý để gắn luật sư công vào hệ thống này như một thiết chế có ngân sách riêng, có tính độc lập trong hoạt động chuyên môn.
Thứ hai, xây dựng nghị định hoặc thông tư hướng dẫn thi hành
Ngoài luật, cần có nghị định của Chính phủ quy định chi tiết chế độ tiền lương, định mức vụ việc, tiêu chí đánh giá kết quả công tác của luật sư công. Việc này giúp đảm bảo tính chuyên nghiệp, tránh lạm dụng hoặc hình thức hóa vai trò của luật sư công.
Thứ ba, cơ chế phối hợp chặt chẽ giữa các thiết chế liên quan
Luật sư công cần có quyền tiếp cận sớm hồ sơ vụ việc, được tạo điều kiện như kiểm sát viên hoặc thẩm phán trong việc nghiên cứu hồ sơ, tham gia xét hỏi, tranh tụng bình đẳng. Muốn vậy, cần có cơ chế phối hợp giữa Cơ quan điều tra, VKSND, TAND, Trung tâm Trợ giúp pháp lý, Liên đoàn Luật sư Việt Nam, Sở Tư pháp để phân công, hỗ trợ và giám sát hoạt động của luật sư công.
Kiến nghị về cơ chế chính sách và điều kiện hoạt động
Về tuyển dụng và đào tạo:
Luật sư công cần được tuyển chọn qua kỳ thi độc lập, khách quan, khác biệt so với đào tạo luật sư tư. Đồng thời, cần có chương trình đào tạo chuyên sâu về nhân quyền, tố tụng hình sự, hành chính, các kỹ năng điều tra xã hội học, bảo vệ trẻ em và người yếu thế.
Về thù lao, khen thưởng, kỷ luật:
Luật sư công cần có chế độ đãi ngộ xứng đáng, được đánh giá bằng hiệu quả giải quyết vụ việc, số lượng khách hàng yếu thế được trợ giúp thành công, cũng như chất lượng các phiên tòa mà họ tham gia. Cần có chế tài xử lý khi vi phạm đạo đức nghề nghiệp, đồng thời có cơ chế khen thưởng, phong danh hiệu.
Về mô hình tổ chức:
Tác giả đề xuất ba mô hình:
- Mô hình 1: Trung tâm Luật sư công trực thuộc Bộ Tư pháp hoặc Sở Tư pháp, vận hành như đơn vị sự nghiệp công lập có thu.
- Mô hình 2: Trung tâm Luật sư công đặt tại trụ sở Tòa án để thuận tiện cho việc tiếp xúc với bị cáo, bị hại cần bảo vệ nhưng độc lập hoàn toàn về chuyên môn và tổ chức.
- Mô hình 3: Liên kết giữa Nhà nước và các tổ chức hành nghề luật sư đủ uy tín để vận hành “chương trình luật sư công”, được Nhà nước cấp kinh phí, giám sát chất lượng.
Trong 14 năm hành nghề luật, tôi từng bào chữa cho nhiều bị cáo trong các vụ án được dư luận đặc biệt quan tâm, nhiều vụ miễn phí vì hoàn cảnh thân chủ quá khó khăn. Tôi chứng kiến không ít những mảnh đời đáng thương bị đẩy vào thế yếu trong một hệ thống tố tụng mà khả năng tiếp cận pháp lý còn hạn chế – nơi họ gần như không có khả năng thuê luật sư. Tôi cũng từng tiếp xúc nhiều gia đình bị hại yếu thế – chỉ biết tìm đến Facebook, TikTok hoặc Zalo kêu cứu vì không ai hỗ trợ pháp lý. Những trải nghiệm đó càng khiến tôi tin rằng: Nếu có một hệ thống luật sư công – những người sẵn sàng dấn thân, được đảm bảo điều kiện nghề nghiệp, thì công lý ở Việt Nam sẽ bớt lạnh lẽo hơn.
Kết luận
Luật sư công không chỉ là một thiết chế pháp lý mới, mà còn là biểu tượng cho lương tri của một xã hội tiến bộ – nơi không ai bị bỏ lại phía sau trước cánh cửa công lý. Hy vọng các cơ quan có thẩm quyền sớm nghiên cứu, đề xuất và luật hóa chế định luật sư công.
Luật sư LÊ HỒNG HIỂN
Giám đốc Hãng luật Lê Hồng Hiển và Cộng sự
Đoàn Luật sư TP. Hà Nội
