Thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự, vướng mắc và kiến nghị hoàn thiện

Việc thiết lập chế định thủ tục rút gọn trong BLTTHS hiện hành nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả trong công tác đấu tranh phòng, chống tội phạm, đặc biệt đối với các vụ án hình sự ít nghiêm trọng, có tình tiết rõ ràng, hành vi phạm tội bị phát hiện quả tang, người phạm tội tự thú hoặc có chứng cứ xác thực.

Thủ tục này được xây dựng với mục đích rút ngắn thời gian tố tụng, giảm thiểu chi phí và công sức của các cơ quan tiến hành tố tụng, đồng thời góp phần khắc phục tình trạng tồn đọng án, bảo đảm việc đưa người phạm tội ra xét xử kịp thời. Tuy nhiên, trong quá trình áp dụng thủ tục rút gọn, vẫn phải tuyệt đối tuân thủ các nguyên tắc cơ bản của tố tụng hình sự, như nguyên tắc suy đoán vô tội, bảo đảm quyền bào chữa của bị can, bị cáo, nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật, cũng như yêu cầu khách quan, toàn diện trong điều tra, truy tố và xét xử, nhằm tránh bỏ lọt tội phạm hoặc làm oan người vô tội.

1. Pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành về thủ tục rút gọn

1.1. Điều kiện áp dụng

Điều 456 BLTTHS 2015 quy định về điều kiện áp dụng trong giai đoạn điều tra, truy tố, xét xử sơ thẩm khi có đủ các điều kiện sau đây: 

- Người thực hiện hành vi phạm tội bị bắt quả tang hoặc người đó tự thú; (2) Sự việc phạm tội đơn giản, chứng cứ rõ ràng;

- Tội phạm đã thực hiện là tội phạm ít nghiêm trọng;

- Người phạm tội có nơi cư trú, lý lịch rõ ràng.

Như vậy, chỉ có thể được áp dụng thủ tục rút gọn trong tố tụng hình sự khi vụ án thỏa mãn đầy đủ các điều kiện được nêu tại Điều 456 BLTTHS năm 2015. Ngoài ra, điều luật này cũng có sự bổ sung quan trọng theo hướng mở rộng các trường hợp áp dụng thủ tục rút gọn, đó là trường hợp người thực hiện hành vi phạm tội ra tự thú tại điểm a khoản 1 Điều 456 BLTTHS 2015.

1.2. Về việc quyết định áp dụng thủ tục rút gọn

Điều 457 BLTTHS năm 2015 đã có những sửa đổi mang tính nền tảng so với quy định tại Điều 320 BLTTHS năm 2003 về quyết định áp dụng thủ tục rút gọn. Cụ thể, thẩm quyền quyết định áp dụng thủ tục này không còn giới hạn ở Viện kiểm sát như trước đây, mà được mở rộng cho cả Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án, phù hợp với từng giai đoạn tố tụng. Đồng thời, quy định mới đã xác lập rõ trách nhiệm pháp lý của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc ra quyết định áp dụng thủ tục rút gọn khi có đủ điều kiện theo luật định, qua đó khắc phục tình trạng tùy tiện, thiếu thống nhất trong thực tiễn áp dụng trước đây. Ngoài ra, thời điểm áp dụng thủ tục rút gọn cũng được điều chỉnh, theo hướng cho phép thực hiện trong thời hạn 24 giờ kể từ khi xác định vụ án đáp ứng đủ điều kiện, thay vì chỉ được áp dụng sau khi có quyết định khởi tố vụ án như quy định của Bộ luật năm 2003.

1.3. Về hoạt động điều tra, truy tố theo thủ tục rút gọn

BLTTHS năm 2015 đã quy định cụ thể về trình tự, thủ tục chuyển hồ sơ vụ án và quyết định đề nghị truy tố. Theo đó, trong thời hạn 24 giờ kể từ thời điểm ban hành quyết định đề nghị truy tố, Cơ quan điều tra có trách nhiệm giao quyết định này cho bị can hoặc người đại diện hợp pháp của bị can, đồng thời gửi cho người bào chữa, bị hại, đương sự hoặc đại diện của họ nhằm bảo đảm quyền và nghĩa vụ tố tụng của các chủ thể tham gia tố tụng được thực hiện kịp thời. Cùng với đó, hồ sơ vụ án và quyết định đề nghị truy tố phải được chuyển giao cho Viện Kiểm sát có thẩm quyền để tiến hành xem xét. Điểm mới quan trọng trong quy định của Bộ luật năm 2015 là việc bổ sung thẩm quyền cho Viện kiểm sát được quyền quyết định không truy tố bị can và ra quyết định đình chỉ vụ án nếu thấy không đủ căn cứ để truy cứu trách nhiệm hình sự, qua đó góp phần nâng cao tính chủ động và trách nhiệm của cơ quan này trong giai đoạn truy tố.

1.4. Về hoạt động xét xử theo thủ tục rút gọn

Trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm, khi có quyết định đưa vụ án ra xét xử, Tòa án có trách nhiệm gửi quyết định này cho Viện kiểm sát cùng cấp, đồng thời giao cho bị cáo hoặc người đại diện hợp pháp của bị cáo, và gửi cho người bào chữa, bị hại, đương sự hoặc đại diện của họ nhằm bảo đảm quyền tiếp cận thông tin và chuẩn bị cho việc tham gia tố tụng theo đúng quy định của pháp luật. Đối với phiên tòa xét xử sơ thẩm theo thủ tục rút gọn, pháp luật quy định trình tự đặc thù, theo đó phiên tòa do một Thẩm phán tiến hành mà không có sự tham gia của Hội thẩm nhân dân; sau phần thủ tục khai mạc phiên tòa, Kiểm sát viên công bố quyết định truy tố, các hoạt động còn lại được thực hiện theo trình tự xét xử thông thường. Tương tự, thủ tục xét xử phúc thẩm trong trường hợp áp dụng thủ tục rút gọn cũng do một Thẩm phán chủ trì, được tiến hành theo quy trình chung nhưng không có phần nghị án, nhằm bảo đảm tính đơn giản và rút ngắn thời gian giải quyết vụ án mà vẫn giữ được nguyên tắc xét xử khách quan, công bằng.

2. Một số vướng mắc, bất cập và kiến nghị hoàn thiện

2.1. Một số vướng mắc, bất cập

Thứ nhất, Điều 456 BLTTHS 2015 quy định để áp dụng thủ tục rút gọn phải đáp ứng được 4 điều kiện, đó là: Người thực hiện hành vi phạm tội bị bắt quả tang hoặc người đó tự thú; sự việc phạm tội đơn giản, chứng cứ rõ ràng; tội phạm đã thực hiện là tội phạm ít nghiêm trọng; người phạm tội có nơi cư trú, lý lịch rõ ràng. Nếu không đáp ứng đủ 04 điều kiện nêu trên thì không được giải quyết theo thủ tục rút gọn mà phải giải quyết theo thủ tục tố tụng chung. Thực tế, có trường hợp mặc dù thuộc trường hợp tội phạm nghiêm trọng nhưng sự việc đơn giản, có chứng cứ rõ ràng, người phạm tội có nơi cư trú và lý lịch rõ ràng nhưng vì không phải là tội phạm ít nghiêm trọng nên không được áp dụng thủ tục rút gọn. Ngoài ra, trường hợp phạm tội đơn giản, người phạm tội có nơi cư trú, lý lịch rõ ràng, tuy nhiên người phạm tội đầu thú mà không phải tự thú nên cơ quan tiến hành tố tụng không thể áp dụng thủ tục rút gọn để giải quyết.

Thứ hai, việc hiểu và vận dụng các điều kiện như “sự việc phạm tội đơn giản, chứng cứ rõ ràng” và “người phạm tội có nơi cư trú, lý lịch rõ ràng” trong thực tiễn hiện nay vẫn còn nhiều bất cập do chưa có văn bản hướng dẫn chính thức từ cơ quan có thẩm quyền. Sự thiếu rõ ràng trong định hướng pháp lý đã dẫn đến tình trạng không thống nhất trong nhận thức và áp dụng các điều kiện này, khiến nhiều cơ quan tiến hành tố tụng e ngại trong việc lựa chọn thủ tục rút gọn do lo ngại nguy cơ bị hủy án hoặc bị kiến nghị về tính hợp pháp của quyết định áp dụng.

Thứ ba, trường hợp Tòa án trả hồ sơ để điều tra bổ sung thì thẩm quyền ra quyết định hủy bỏ quyết định áp dụng thủ tục rút gọn thuộc về Tòa án ra quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung hay Viện kiểm sát tiếp nhận hồ sơ? Có ý kiến cho rằng Tòa án phải là chủ thể ra quyết định hủy quyết định áp dụng thủ tục rút gọn trước khi trả hồ sơ cho Viện kiểm sát, cũng có ý kiến cho rằng khi trả hồ sơ và Viện kiểm sát tiếp nhận thì đây là thẩm quyền của Viện kiểm sát.

2.2. Kiến nghị hoàn thiện

Thứ nhất, tác giả đề xuất bổ sung trường hợp tội phạm nghiêm trọng và trường hợp người phạm tội đầu thú cũng được áp dụng thủ tục rút gọn để đáp ứng được yêu cầu giải quyết nhanh chóng, chính xác các vụ án hình sự, giảm tình trạng tồn đọng án của các cơ quan tiến hành tố tụng.

Thứ hai, để bảo đảm tính thống nhất trong việc áp dụng thủ tục rút gọn, các cơ quan có thẩm quyền cần sớm nghiên cứu, ban hành văn bản hướng dẫn chi tiết về nội dung các điều kiện được quy định tại điểm b và điểm d khoản 1 Điều 456 BLTTHS năm 2015, cụ thể là các khái niệm “sự việc phạm tội đơn giản, chứng cứ rõ ràng” và “người phạm tội có nơi cư trú, lý lịch rõ ràng”. Việc làm rõ các điều kiện này có ý nghĩa quan trọng trong việc khắc phục tình trạng nhận thức và vận dụng pháp luật không đồng bộ giữa các cơ quan tiến hành tố tụng, cũng như giữa các địa phương, góp phần nâng cao hiệu quả và tính khả thi trong thực tiễn triển khai thủ tục rút gọn.

Thứ ba, cần quy định cụ thể trường hợp tòa án trả hồ sơ để điều tra bổ sung thì Tòa án phải ra quyết định hủy bỏ quyết định áp dụng thủ tục rút gọn cùng với quyết định trả hồ sơ để điều tra bổ sung bởi lẽ cả Viện kiểm sát và Tòa án đều có thẩm quyền quyết định áp dụng thủ tục rút gọn, do đó nếu trong trường hợp Tòa án ra quyết định áp dụng thủ tục rút gọn nhưng lại trả hồ sơ để Viện kiểm sát ra quyết định hủy bỏ quyết định áp dụng thủ tục rút gọn là không hợp ý. Ngược lại, trường hợp Viện kiểm sát ra quyết định áp dụng thủ tục rút gọn nhưng Tòa án xét thấy không phù hợp thì có quyền ra quyết định hủy bỏ quyết định áp dụng thủ tục rút gọn tại giai đoạn xét xử.

NGUYỄN THANH HUYỀN

Tòa án Quân sự khu vực Quân khu 7