Ảnh minh họa.
Tại Điều 141 Dự thảo Luật quy định: “Việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của Hội đồng xét xử, Thẩm phán, người tiến hành tố tụng khác chỉ được thực hiện trong thời gian khai mạc phiên tòa, phiên họp khi có sự đồng ý của chủ tọa phiên tòa, phiên họp; Việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của bị cáo, đương sự, người tham gia tố tụng khác phải được sự đồng ý của họ và chủ tọa phiên tòa, phiên họp”. Trên cơ sở tiếp thu các ý kiến đóng góp, Ủy ban Thường vụ Quốc hội đã trình Quốc hội hai phương án về việc ghi âm, ghi hình tại phiên tòa. Cụ thể:
Phương án 1: Khoản 3 và khoản 4 Điều 141 Dự thảo Luật:
"3. Việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của Hội đồng xét xử tại phiên tòa, phiên họp phải được sự đồng ý của Chủ tọa phiên tòa; việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của người tiến hành tố tụng khác, người tham gia phiên tòa, phiên họp thì phải được sự đồng ý của họ và sự đồng ý của Chủ tọa phiên tòa, phiên họp. Việc ghi hình ảnh tại phiên tòa, phiên họp chỉ được thực hiện trong thời gian khai mạc phiên tòa, phiên họp và tuyên án, công bố quyết định.
4. Tòa án tiến hành ghi âm lời nói, ghi hình ảnh toàn bộ diễn biến phiên tòa, phiên họp trong trường hợp cần thiết để phục vụ nhiệm vụ chuyên môn. Việc sử dụng, cung cấp kết quả ghi âm lời nói, ghi hình ảnh diễn biến phiên tòa được thực hiện theo quy định của pháp luật. Chánh án TAND tối cao quy định chi tiết khoản này".
Phương án 2: Không quy định khoản 3 và khoản 4 (Thực hiện theo quy định của các luật tố tụng và pháp luật có liên quan).
Theo phương án 1 thì chỉ cho phép ghi âm, ghi hình phần khai mạc phiên tòa và tuyên án khi có sự đồng ý của Chủ tọa phiên tòa, còn diễn biến chính của phiên tòa (phần xét hỏi và tranh luận) thì sẽ không được phép ghi âm và ghi hình, kể cả đối với các Nhà báo khi tác nghiệp, đưa tin tại phiên tòa. Như vậy, quyền ghi âm, ghi hình của Nhà báo tại phiên tòa đã bị thu hẹp hơn so với các quy định hiện hành. Cụ thể tại khoản 4 Điều 234 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 và khoản 4 Điều 153 Luật Tố tụng hành chính năm 2015 quy định: “Nhà báo tham dự phiên tòa để đưa tin về diễn biến phiên tòa phải chấp hành sự điều khiển của chủ tọa phiên tòa về khu vực tác nghiệp. Nhà báo ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của Hội đồng xét xử phải được sự đồng ý của chủ tọa phiên tòa. Việc ghi âm lời nói, ghi hình ảnh của đương sự, người tham gia tố tụng khác phải được sự đồng ý của họ”.
Việc ghi âm và ghi hình là một trong những cách thức tác nghiệp, thu thập thông tin cơ bản của các Nhà báo, trong đó có việc đưa tin về diễn biến của các phiên tòa. Ngoài ra, việc ghi âm, ghi hình diễn biến phiên tòa còn giúp các Nhà báo kiểm chứng tính chính xác của các thông tin trước khi đăng tải, cũng như giải quyết các khiếu nại về tính chính xác của các thông tin đã đăng tải.
Tuy nhiên, quy định của Dự thảo Luật sẽ khiến cho quyền ghi âm, ghi hình của các Nhà báo tại phiên tòa mang nặng tính hình thức. Bởi vì, thủ tục khai mạc phiên tòa chỉ như là phần “khởi động”, không phản ánh nội dung của vụ án và các hoạt động chính yếu của việc xét xử tại phiên tòa nên có ghi âm, ghi hình giai đoạn này cũng không có nhiều thông tin hữu ích.
Đồng thời, các bản án, quyết định của Tòa án thì không phải lúc nào cũng đảm bảo tính khách quan, chính xác và đúng pháp luật. Việc các bản án, quyết định của Tòa án bị hủy hoặc bị sửa theo thủ tục phúc thẩm, giám đốc thẩm hoặc tái thẩm vẫn còn tồn tại. Trong khi đó, nội dung, diễn biến của phần xét hỏi và tranh luận tại phiên tòa mới chứa nhiều thông tin quan trọng, phản ánh được đầy đủ nội dung, các tài liệu, chứng cứ của vụ án, quan điểm bào chữa của bị cáo, Luật sư và ý kiến các bên đương sự, tính khách quan, công bằng của hoạt động xét xử thì Nhà báo lại không được quyền ghi âm, ghi hình.
Điều này sẽ gây khó khăn rất lớn cho các Nhà báo trong khi tác nghiệp, đưa tin tại các phiên tòa, không thể ghi nhận và phản ánh một cách chân thực, đầy đủ và chính xác nhất nội dung, bản chất của vụ án, cũng như diễn biến phiên tòa, sự công tâm, tính khách quan và đúng pháp luật của hoạt động động xét xử, làm suy giảm chức năng giám sát và phản biện xã hội của báo chí. Đồng thời, các Nhà báo và các cơ quan báo chí cũng sẽ không có các chứng cứ khách quan để kịp thời giải quyết các khiếu nại, bảo vệ tính khách quan, trung thực của các thông tin đã được đăng tải.
Bên cạnh đó, quy định này cũng chưa phù hợp với nguyên tắc “Tòa án xét xử công khai” – Một trong những nguyên tắc cơ bản của hoạt động xét xử (được quy định tại Điều 103 Hiến pháp năm 2013, Điều 25 Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 sửa đổi, bổ sung năm 2021, Điều 15 Bộ luật Tố tụng dân sự năm 2015 và Điều 16 Luật Tố tụng hành chính năm 2015), theo đó: Tòa án xét xử công khai. Trường hợp đặc biệt cần giữ bí mật nhà nước, giữ gìn thuần phong mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật nghề nghiệp, bí mật kinh doanh, bí mật cá nhân, bí mật gia đình của đương sự theo yêu cầu chính đáng của họ thì Tòa án có thể xét xử kín nhưng phải tuyên án công khai. Xét xử công khai phải được hiểu là công khai với toàn xã hội, mọi người đều có quyền tham dự phiên tòa, trừ các trường hợp do luật định.
Quy định này nhằm bảo đảm tính công khai, minh bạch, dân chủ của hoạt động xét xử, góp phần tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật cho nhân dân. Điều này cũng phù hợp với vị trí, chức năng của TAND được quy định tại Điều 2 Dự thảo Luật, trong đó có việc “...góp phần giáo dục công dân trung thành với Tổ quốc, nghiêm chỉnh chấp hành pháp luật, ý thức đấu tranh phòng, chống tội phạm và các vi phạm pháp luật khác”. Do đó, việc trao quyền cho các Nhà báo trong việc ghi âm, ghi hình diễn biến phiên tòa sẽ góp phần nâng cao hiệu quả, tác dụng của nguyên tắc xét xử công khai. Khi những hình ảnh, nội dung diễn biến phiên tòa được truyền tải đến xã hội một cách chân thực và khách quan nhất thì sẽ giúp cho công chúng có được những nhận định và đánh giá toàn diện và khách quan về nội dung vụ án, sự công tâm và đúng pháp luật trong hoạt động xét xử của Tòa án, nâng cao hiệu quả tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật của hoạt động xét xử.
Trong trường hợp cần thiết, để giữ bí mật nhà nước, giữ gìn thuần phong mỹ tục của dân tộc, bảo vệ người chưa thành niên hoặc giữ bí mật nghề nghiệp, bí mật kinh doanh, bí mật cá nhân, bí mật gia đình của những người tham gia phiên tòa, thì pháp luật đã có quy định về việc xét xử kín. Việc ghi âm, ghi hình của Nhà báo chỉ được thực hiện trong các phiên tòa xét xử công khai. Mặt khác, tại các phiên tòa xét xử công khai thì các đương sự và người tham gia tố tụng khác cũng có quyền quyết định có đồng ý cho phép việc ghi âm, ghi hình đối với họ nay không.
Do vậy, việc hạn chế quyền ghi âm, ghi hình của Nhà báo tại các phiên tòa xét xử công khai là không cần thiết, sẽ gây khó khăn cho hoạt động tác nghiệp của Nhà báo, làm hạn chế chức năng giám sát, phản biện xã hội của báo chí, ảnh hưởng đến tính công khai, minh bạch của hoạt động xét xử. Đồng thời, cũng làm giảm đáng kể tác dụng tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật của hoạt động xét xử.
Trong thời gian qua, các Nhà báo, các cơ quan báo chí đã đóng vai trò rất lớn trong việc đưa tin, phản ánh diễn biến các phiên tòa, đặc biệt là các đại án về phòng chống, tham nhũng, tiêu cực. Qua đó, đã không chỉ đáp ứng được nhu cầu tiếp cận thông tin của quần chúng nhân dân mà còn phản ánh được tính công khai, dân chủ và công bằng trong hoạt động xét xử của Tòa án, sự nghiêm minh của pháp luật, nâng cao uy tín của Đảng và Nhà nước nói chung và ngành Tòa án nói riêng, góp phần to lớn trong công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật, giúp người dân nâng cao hiểu biết pháp luật, tăng tính răn đe, phòng ngừa các loại vi phạm phap luật.
Chính vì vậy, thay vì quy định siết chặt việc ghi âm, ghi hình tại phiên toà thì pháp luật nên quy định những biện pháp để đưa việc ghi âm, ghi hình nói riêng và hoạt động tác nghiệp của các Nhà báo tại phiên tòa nói chung vào quy củ, không làm ảnh hưởng đến hoạt động xét xử như: Bố trí khu vực tác nghiệp riêng cho các Nhà báo tại phòng xử án hoặc phòng riêng với màn hình, đường truyền âm thanh diễn biến phiên tòa. Tại đó, các Nhà báo có thể tác nghiệp ghi âm, ghi hình một cách có trật tự; hoặc khi đưa tin có thể làm mờ hình ảnh cá nhân; hoặc các Nhà báo phải chọn góc quay phù hợp để tránh ảnh hưởng đến diễn biến phiên tòa, các thành viên Hội đồng xét xử và những người tham gia phiên tòa.
Nếu Dự thảo Luật muốn hướng đến việc bảo vệ các quyền nhân thân, hoặc các quyền lợi chính đáng của các đương sự (tại các phiên tòa xét xử công khai) thì nên để quyền quyết định việc ghi âm, ghi hình cho các đương sự, thay vì Chủ tọa phiên tòa có toàn quyền quyết định. Đối với Hội đồng xét xử và những người tiến hành tố tụng khác là những người chuyên nghiệp, cần phải chịu sự giám sát của nhân dân và báo chí trong khi thực hiện công vụ (do nhân dân và Nhà nước trao quyền), đó cũng chính là điều kiện để thể hiện và nâng cao bản lĩnh, trình độ, kỹ năng của những người “cầm cân nảy mực”.
Bên cạnh đó, pháp luật cũng nên có những quy định cụ thể về các trường hợp mà Chủ tọa phiên tòa sẽ không cho phép ghi âm, ghi hình, để tránh việc tùy tiện, không thống nhất, thiếu công bằng trong việc áp dụng pháp luật về vấn đề này. Mặt khác, pháp luật cũng cần có quy định về việc Tòa án phải ghi hình (có âm thanh) toàn bộ diễn biến phiên tòa (đối với tất cả các phiên tòa, phiên họp) và lưu trong hồ sơ vụ án, để phục vụ cho các hoạt động chuyên môn, cũng như công tác kiểm tra, giám sát hoạt động xét xử, giải quyết khiếu nại, tố cáo hoặc cung cấp trong các trường hợp cần thiết khác theo quy định của pháp luật.
Về phía các Nhà báo cũng cần nâng cao hiểu biết pháp luật, ý thức tuân thủ nội quy phiên tòa, cũng như có những cách thức tác nghiệp phù hợp để tránh làm ảnh hưởng đến trật tự và sự tôn nghiêm của hoạt động xét xử tại phiên tòa.
Thạc sĩ, Luật sư NGUYỄN ĐỨC HÙNG
Đoàn Luật sư TP. Hà Nội
Hạn chế hoạt động của báo chí tại phiên tòa công khai - Nên hay không nên?
