Hoàn thiện pháp luật về thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong vụ án hình sự

Về quyền nhờ người khác bào chữa: Điều 72, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015, quy định người bào chữa có thể là: luật sư; người đại diện của người bị buộc tội; bào chữa viên nhân dân; trợ giúp viên pháp lý trong trường hợp người bị buộc tội thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý. So với Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 (Điều 56) thì người bào chữa theo Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 còn có trợ giúp viên pháp lý trong trường hợp người bị buộc tội thuộc đối tượng được trợ giúp pháp lý.

Tuy nhiên, không phải ai cũng được là người bào chữa. Khoản 4, Điều 72, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 có quy định 11 người không được bào chữa. So với Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2003 (Điều 56) thì có thêm 05 đối tượng không được là người bào chữa gồm: Người dịch thuật, người định giá tài sản, người đang bị truy cứu trách nhiệm hình sự, người đã bị kết án chưa được xóa án tích, người đang bị áp dụng biện pháp xử lý hành chính đưa vào cơ sở cai nghiện bắt buộc, cơ sở giáo dục bắt buộc.

Quyền nhờ người khác bào chữa là một nội dung quan trọng của nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa trong tố tụng hình sự. Để người bị tạm giữ, bị can, bị cáo có khả năng tự bảo vệ các quyền, lợi ích hợp pháp của mình trước sự nghi ngờ, buộc tội của các cơ quan tiến hành tố tụng, pháp luật đã quy định cho họ quyền tự bào chữa. Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, do trình độ hiểu biết pháp luật còn hạn chế và những lý do, điều kiện nhất định nên không phải người bị tạm giữ, bị can, bị cáo nào cũng có khả năng thực hiện hiệu quả quyền tự bào chữa. Do đó, quy định về quyền nhờ người khác bào chữa là một bảo đảm quan trọng để người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện các quyền tố tụng để bào chữa cho mình trước sự nghi ngờ, buộc tội của cơ quan có thẩm quyền. Việc nhờ người khác bào chữa cũng là hình thức nhờ giúp đỡ về mặt pháp lý cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện quyền bào chữa của mình khi họ không đủ khả năng tự mình thực hiện hoặc trong những trường hợp pháp luật quy định bắt buộc phải có người bào chữa nhằm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của người bị buộc tội, tính khách quan và tính hợp pháp của các hoạt động tố tụng hình sự. Các cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm tạo điều kiện để người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện quyền bào chữa thông qua việc nhờ người khác bào chữa cho họ.

Trong tố tụng hình sự, quyền bào chữa có ý nghĩa rất quan trọng đối với người bị tình nghi phạm tội, người bị buộc tội. Thông qua việc thực hiện quyền bào chữa, người bị tình nghi phạm tội và người bị buộc tội có thể thực hiện các hành vi tố tụng nhằm loại bỏ sự nghi ngờ, phủ nhận một phần hay toàn bộ sự buộc tội của các cơ quan tiến hành tố tụng, làm giảm nhẹ hoặc loại trừ trách nhiệm của họ nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp trước cơ quan tiến hành tố tụng. Để bảo đảm tốt nhất quyền và lợi ích của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng, pháp luật đã quy định cho họ các quyền tố tụng để họ tự bảo vệ quyền lợi của mình. Tuy nhiên, quyền bào chữa được thực hiện có hiệu quả đến đâu thì không thể không kể đến trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc bảo đảm cho người bị tạm giữ, bị can, bị cáo thực hiện quyền này. Hoạt động, trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng là yếu tố có ảnh hưởng rất lớn đến hiệu quả của việc thực hiện quyền bào chữa của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo. Do đó, bên cạnh các quy định về quyền bào chữa, người được bào chữa, người bào chữa, pháp luật cũng có các quy định cụ thể về trách nhiệm của các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc bảo đảm thực hiện quyền tự bào chữa, nhờ người khác bào chữa cho người bị tình nghi nhằm bảo đảm hoạt động điều tra, truy tố, xét xử vụ án hình sự khách quan, toàn diện và đúng pháp luật, tránh làm oan người vô tội. Ở mỗi giai đoạn tố tụng, trách nhiệm bảo đảm quyền bào chữa của các cơ quan tiến hành tố tụng là khác nhau, ở mức độ khác nhau. Các cơ quan tiến hành tố tụng thực hiện tốt trách nhiệm của mình trong việc tạo điều kiện cho bị can, bị cáo thực hiện quyền bào chữa cũng có nghĩa đã góp phần cho nguyên tắc bảo đảm quyền bào chữa trong tố tụng hình sự được thực hiện hiệu quả hơn.

Một số vướng mắc, hạn chế trong việc thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong vụ án hình sự

Thứ nhất, pháp luật tố tụng hình sự hiện hành chưa chính thức ghi nhận quyền im lặng dành cho bị can, bị cáo. Theo tác giả, việc thực hiện quyền im lặng cũng là cách thức để bị can, bị cáo thực hiện quyền bào chữa của mình, điển hình như vụ án Trương Hồ Phương Nga sử dụng “quyền im lặng” nhằm “không buộc phải đưa ra lời khai chống lại chính mình hoặc buộc phải nhận mình có tội”(1). Do pháp luật chưa chính thức ghi nhận quyền im lặng cho bị can, bị cáo nên trong thực tế quyền này chưa được áp dụng thống nhất, đặc biệt là có trường hợp dùng bức cung, nhục hình để lấy lời khai đối với bị can trong quá trình điều tra hoặc cho rằng bị cáo không thành khẩn, quanh co chối tội để áp dụng các tình tiết tăng nặng tại phiên tòa.

Thứ hai, pháp luật tố tụng hiện hành quy định quyền được thông báo, giải thích về quyền và nghĩa vụ của bị can, bị cáo (điểm b và điểm d, khoản 2, Điều 61, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015). Tuy nhiên, pháp luật lại chưa quy định rõ về cơ chế xử lý vi phạm của những người tiến hành tố tụng khi không thực hiện các quyền mà pháp luật trao cho bị can, bị cáo, trong đó việc không tạo điều kiện cho bị can, bị cáo biết và thực hiện các quyền và lợi ích của mình phải được coi là vi phạm thủ tục tố tụng.

Thứ ba, việc có mặt của người bào chữa trong tố tụng nói chung và tại phiên tòa nói riêng là bảo đảm cho quyền được bào chữa của bị can, bị cáo được thực hiện. Tuy nhiên trong một số trường hợp, tòa án được quyền xét xử khi vắng mặt người bào chữa(2). Chính sự vắng mặt của người bào chữa đã ảnh hưởng rất lớn đến quyền được bào chữa của bị can, bị cáo.

Thứ tư, thời điểm mà người bào chữa được tham gia tố tụng trong nhiều trường hợp còn khá muộn, điển hình như tại Điều 74, Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 quy định: “Trường hợp cần giữ bí mật điều tra đối với các tội xâm phạm an ninh quốc gia thì viện trưởng viện kiểm sát có thẩm quyền quyết định để người bào chữa tham gia tố tụng từ khi kết thúc điều tra”. Việc người bào chữa tham gia vụ án muộn sẽ không biết được đầy đủ các thông tin và chứng cứ giúp cho việc bào chữa trong các giai đoạn tố tụng.