(LSO) - Sau hơn 5 năm thực thi, bên cạnh những mặt tích cực đã đạt được, Luật Doanh nghiệp 2014 đã bộc lộ nhiều hạn chế, tạo gánh nặng chi phí, thời gian cho doanh nghiệp trong việc tuân thủ. Tư duy về cải cách trong Luật Doanh nghiệp lại một lần nữa được mổ xẻ, bộc lộ xung đột, vào dịp Quốc hội bàn về dự thảo sửa đổi Luật này những ngày gần đây. Nổi cộm là vấn đề đưa khoảng 5 triệu hộ kinh doanh vào đối tượng điều chỉnh của Luật. Tổng thư ký Quốc hội Nguyễn Hạnh Phúc cho biết, tính đến 11h30 ngày 25/5/2020, trong 433 vị hồi âm, 174 người đồng ý quy định một chương về hộ kinh doanh trong Dự án Luật Doanh nghiệp (sửa đổi) như đề xuất từ Chính phủ; 258 người chọn phương án xem xét, ban hành một luật riêng về hộ kinh doanh.
Tại nhiều diễn đàn - hội thảo, cũng như ngay tại diễn đàn Quốc hội, một số nội dung chính yếu cần được cải cách gấp đã được bàn thảo và nhận được sự đồng thuận, như về thủ tục ra nhập thị trưởng của nhà đầu tư, kinh doanh; cơ chế bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư khi tham gia vào doanh nghiệp; cơ chế khắc phục những yếu kém về quản trị của doanh nghiệp Việt Nam; khuôn khổ pháp lý phù hợp cho việc tổ chức lại - tái cấu trúc doanh nghiệp…
Trên thực tế, thủ tục gia nhập thị trường, thủ tục thành lập doanh nghiệp và khởi sự kinh doanh ở nước ta vẫn còn phức tạp, tốn kém về thời gian và chi phí. Theo so sánh của Ngân hàng Thế giới năm 2019, về mặt này nước ta được xếp hạng thứ 104 trên 190 quốc gia và nền kinh tế. Nội dung được đánh giá yếu nhất trong số các nội dung cấu thành cơ chế bảo vệ nhà đầu tư ở nước ta là các quy định về: trách nhiệm đền bù thiệt hại của người quản lý công ty trong ký kết các giao dịch với người có liên quan, mức độ dễ dàng cho cổ đông kiện người quản lý công ty.
Luật Doanh nghiệp hiện hành quy định về chia doanh nghiệp và tách doanh nghiệp (Điều 192 và 193) không bao quát được hết các phương thức, các trường hợp chia, tách doanh nghiệp trên thực tế; do đó, dẫn đến hạn chế quyền, lựa chọn của doanh nghiệp trong tổ chức lại doanh nghiệp; gây khó khăn cho doanh nghiệp trong thực hiện các thủ tục hành chính về đăng ký lại doanh nghiệp sau khi chia, tách doanh nghiệp. Luật Cạnh tranh số 23/2018/QH14 ngày 12/6/2018, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2019 có nhiều nội dung thay đổi và nội dung mới so với Luật Cạnh tranh năm 2005 liên quan đến sáp nhập và hợp nhất doanh nghiệp. Trong khi đó, quy định tại các Điều 194 và 195 của Luật Doanh nghiệp được xây dựng dựa trên nội dung Luật Cạnh tranh năm 2005; do đó, không còn tương thích với quy định mới của Luật Cạnh tranh năm 2018.
Chưa thực sự tạo môi trường tốt cho doanh nghiệp tư nhân
Trên thực tế, ở mức độ nào đó doanh nghiệp tư nhân được tự do kinh doanh, an toàn hoạt động nhưng họ vẫn cảm nhận chưa an toàn vì hệ thống pháp luật của chúng ta chưa rõ ràng, chưa cụ thể. Công chức từ trung ương đến địa phương có quyền lớn, tùy ý can thiệp vào hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp.
Doanh nghiệp tư nhân vẫn đang gặp rủi ro khá lớn về mặt thể chế. Một dự án có thể đang triển khai bị chặn lại, một doanh nghiệp đang hoạt động kinh doanh tốt có thể bị thanh tra, có thể phát hiện một lỗi từ bình thường trở thành lỗi trầm trọng. Điều này tạo dư địa cạnh tranh không lành mạnh, đối thủ có thể lợi dụng tạo ra chỗ hở để cơ quan nhà nước can thiệp vào. Khi có tranh chấp, đặc biệt tranh chấp giữa nhà nước và doanh nghiệp không có tòa án xử lý công bằng. Do đó, họ cảm nhận khi mình kinh doanh quy mô càng lớn rủi ro càng cao, đầu tư lớn không kiểm soát được rủi ro nên cứ nhỏ dần đến mức độ nào đó không lớn nữa hoặc dừng lại.
Vấn đề cần giải quyết tại thời điểm hiện nay là tạo ra một môi trường kinh doanh bình đẳng, thực thi luật lệ hiệu quả, công bằng để doanh nghiệp tư nhân yên tâm, không sợ lớn nữa.
Thay đổi khá lớn, nhưng chưa đủ
Mục tiêu tổng quát việc sửa đổi, bổ sung Luật Doanh nghiệp là xây dựng khung khổ pháp lý về tổ chức quản trị doanh nghiệp đạt chuẩn mực của thông lệ tốt và phổ biến ở khu vực và quốc tế; thúc đẩy phát triển doanh nghiệp, thu hút vốn và các nguồn lực khác vào kinh doanh; góp phần nâng cao chất lượng môi trường kinh doanh theo mục tiêu mà Chính phủ đã đặt ra là thuộc nhóm các nước ASEAN 4. Song để đạt được mục tiêu này là rất khó.
Dự thảo Luật Doanh nghiệp sửa đổi đã có thay đổi lớn như: đơn giản hóa thủ tục gia nhập thị trường; nâng cao khung khổ pháp luật bảo vệ nhà đầu tư; tạo thuận lợi hơn cho tổ chức lại doanh nghiệp…
Trong đó, Luật Doanh nghiệp sửa đổi đã quy định bãi bỏ các thủ tục không còn cần thiết, gồm: thủ tục thông báo mẫu dấu, thủ tục báo cáo thay đổi thông tin người quản lý doanh nghiệp...; bổ sung quy định về đăng ký doanh nghiệp qua mạng thông tin điện tử. Theo đó, người thành lập doanh nghiệp có thể thực hiện đăng ký doanh nghiệp qua mạng với bộ hồ sơ điện tử (không phải nộp thêm bộ hồ sơ giấy như hiện nay).
Dự thảo cũng đã quan tâm đến cơ chế bảo vệ cổ đông là bảo đảm đối xử công bằng giữa các cổ đông; bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp không bị chiếm đoạt bởi cổ đông lớn hoặc người quản lý công ty; xung đột lợi ích trong công ty phải được kiểm soát; tạo điều kiện dễ dàng cho cổ đông kiện người quản lý công ty khi vi phạm trách nhiệm trong điều hành công ty; bổ sung các quy định về trách nhiệm đền bù thiệt hại của người quản lý công ty trong ký kết các giao dịch với người có liên quan, mức độ dễ dàng cho cổ đông kiện người quản lý công ty nhằm khắc phục một số bất cập và hạn chế cơ bản về bảo vệ cổ đông tại Luật hiện hành.
Ngoài ra, Dự thảo có những điều chỉnh, như sửa đổi thời hạn góp vốn điều lệ bằng máy móc, thiết bị, tài sản khi thành lập doanh nghiệp theo hướng quy định thời hạn 90 ngày phải góp đủ vốn điều lệ không bao gồm thời gian vận chuyển nhập khẩu, thực hiện thủ tục hành chính đối với máy móc, thiết bị và tài sản góp vốn để bảo đảm phù hợp với thực tiễn; mở rộng mức độ và phạm vi quyền của cổ đông nhằm tạo điều kiện thuận lợi để cổ đông bảo vệ lợi ích hợp pháp của mình và khởi kiện trong trường hợp người quản lý lạm dụng địa vị, quyền hạn gây thiệt hại cho công ty và cổ đông; bãi bỏ nội dung hạn chế về thời hạn tối thiểu sở hữu cổ phần đối với cổ đông để có thể thực hiện một số quyền nhất định; bổ sung quyền cho đại hội đồng cổ đông quyết định thù lao của hội đồng quản trị, quyết định lựa chọn kiểm toán độc lập; bổ sung khoản 4 Điều 115 để quy định rõ trách nhiệm của cổ đông trong việc bảo mật các thông tin mà cổ đông có quyền được xem xét, tra cứu, trích lục từ công ty nhằm tránh và ngăn ngừa cổ đông lạm dụng quyền tiếp cận thông tin của mình...
Nôn nóng tìm khung pháp lý về hộ kinh doanh
Quy định tại Luật Doanh nghiệp hiện hành về hộ kinh doanh đang còn một số khiếm khuyết như: hộ kinh doanh không rõ ràng về địa vị pháp lý và trách nhiệm dân sự; quyền kinh doanh bị giới hạn trong phạm cấp quận, huyện; chỉ được sử dụng dưới 10 lao động; không được mở chi nhánh, văn phòng đại diện...
Nhằm khắc phục những hạn chế pháp lý này, Dự thảo Luật đã bổ sung Chương VIIa về hộ kinh doanh, bao gồm các Điều 187b, 187c và 187d, 187đ và 187e (thay thế khoản 2 Điều 212 Luật Doanh nghiệp). Chương về hộ kinh doanh (bao gồm Điều 187b, 187c) theo hướng tiếp tục thừa nhận sự tồn tại của hộ kinh doanh bên cạnh các loại hình pháp lý khác là doanh nghiệp tư nhân, công ty hợp danh, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần; là hình thức kinh doanh phù hợp với hoạt động kinh doanh nhỏ, siêu nhỏ, đơn giản, nhanh nhạy; tạo điều kiện cho gia đình có cơ hội kinh doanh nâng cao đời sống; xóa bỏ tất cả các hạn chế đối với hộ kinh doanh; không ép buộc hành chính hộ kinh doanh phải chuyển thành doanh nghiệp hoặc xóa bỏ hình thức hộ kinh doanh.
Nhà nước thừa nhận sự tồn tại của “hộ kinh doanh” là một hình thức kinh doanh, bên cạnh các loại hình doanh nghiệp tư nhân, công ty hợp danh, công ty trách nhiệm hữu hạn, công ty cổ phần; bảo đảm sự đa dạng hình thức kinh doanh, trao thêm quyền cho nhà đầu tư lựa chọn hình thức kinh doanh phù hợp; nhưng không thể vì thế mà ép đưa hộ kinh doanh vào Luật Doanh nghiệp. Nhiều chủ hộ kinh doanh chủ đích đăng ký là hộ kinh doanh, thay vì các loại hình công ty theo Luật Doanh nghiệp, để né tránh tối đa các thủ tục hành chính, thanh tra, kiểm tra.
Bởi lẽ, về bản chất, hộ kinh doanh là hình thức cá nhân kinh doanh, với nhiều lợi thế và tiện ích của hình thức kinh doanh này trong nền kinh tế thị trường mà hiện có khoảng 5 triệu hộ kinh doanh đã lựa chọn và duy trì hình thức kinh doanh này bao nhiêu năm nay.Cá nhân kinh doanh chỉ cần nhỏ gọn, mở quán ngay tại nhà và một người hoặc cả gia đình cùng làm, chứ không cần đội ngũ nhân sự và hệ thống quản lý bài bản, đủ tầm như doanh nghiệp. Trong khi doanh nghiệp phải cấu thành bởi một bộ máy tổ chức - quản lý theo“khung khổ pháp lý về tổ chức quản trị doanh nghiệp đạt chuẩn mực của thông lệ tốt và phổ biến ở khu vực và quốc tế; thúc đẩy phát triển doanh nghiệp, thu hút vốn nguồn lực vào kinh doanh; góp phần nâng cao chất lượng môi trường kinh doanh” theo mục tiêu mà Chính phủ đã đặt ra.
Trên thực tế thì các cơ quan thuế, các ngân hàng cũng không giao dịch với hộ kinh doanh, họ chỉ có thể giao dịch với các cá nhân. Các hộ kinh doanh không tiếp cận được nguồn vốn ngân hàng mà chỉ tiếp cận qua các cá nhân của hộ kinh doanh đó. Hộ kinh doanh cũng cần phải có một người đại diện khi làm việc với cơ quan thuế và chỉ người đại diện đó chịu trách nhiệm trong các quan hệ giao dịch với cơ quan thuế. Các đối tác, khách hàng thì cũng chỉ công nhận một người đại diện và người đó với tư cách cá nhân của họ, cho nên, đưa hộ kinh doanh vào Luật Doanh nghiệp là một việc làm khiên cưỡng.
Với tư duy việc gì có lợi cho người kinh doanh thì làm, ông Phan Đức Hiếu, Phó viện trưởng Viện Nghiên cứu kinh tế quản lý kinh tế Trung ương tiếp tục bảo vệ quan điểm cần đưa hộ kinh doanh là một loại hình kinh doanh và có thể điều chỉnh trong Luật Doanh nghiệp. Ông phân tích: Trong Luật Doanh nghiệp hiện tại có 4 loại tổ chức có tư cách pháp lý độc lập, gồm doanh nghiệp cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn, doanh nghiệp tư nhân, công ty hợp danh. Mỗi tổ chức này có tên riêng, có bộ máy hoạt động, có tài sản, nhân danh chính tổ chức đó tham gia giao dịch trên thị trường; là chủ thể độc lập với tổ chức, cá nhân đã thành lập nên tổ chức đó. Cá nhân, tổ chức tham gia thành lập các tổ chức này bằng cách góp vốn vào tổ chức đó. Về lý thuyết, các tổ chức kinh doanh trên có thể tồn tại lâu dài, không phụ thuộc vào người đã tham gia thành lập nên nó. Tổ chức, cá nhân tham gia thành lập có thể rút lui bằng cách chuyển nhượng vốn cho người khác và không làm thay đổi các tổ chức đó...
Trong khi đó, hộ kinh doanh là một hình thức kinh doanh, tồn tại độc lập, bên cạnh các hình thức trên. Ngoài ra, hộ kinh doanh không được trực tiếp điều chỉnh, mà là gián tiếp được điều chỉnh bởi Luật Doanh nghiệp, bằng một nghị định hướng dẫn thi hành Luật Doanh nghiệp. Vấn đề lớn nhất hiện nay là tên của mô hình kinh doanh này là “hộ kinh doanh”. Tên này khiến nhiều người khó hình dung ra đúng bản chất của nó. Quy định hiện hành cũng không xác định rõ địa vị pháp lý của mô hình kinh doanh này.
Về bản chất, hộ kinh doanh là một cá nhân đi kinh doanh. Cá nhân đi kinh doanh đó được gọi là chủ hộ kinh doanh, là người đứng ra chịu trách nhiệm và thực hiện mọi giao dịch kinh doanh. Nói một cách nôm na, đây là cơ sở kinh doanh của cá nhân đó. Mô hình này vì vậy rất đơn giản và cần rất ít quy định pháp luật để điều chỉnh so với các mô hình kinh doanh khác. Ví dụ, không cần quy định về quản trị, góp vốn, tên gọi, phá sản, giải thể, chia tách… Việc gia nhập thị trường hay rút lui của mô hình này cũng vậy, đơn giản, nhanh chóng.
Liên quan đến vấn đề này, đại diện cơ quan soạn thảo dự án Luật doanh nghiệp (sửa đổi) - Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu tư Nguyễn Chí Dũng cũng nhấn mạnh đưa hộ kinh doanh vào Luật Doanh nghiệp (sửa đổi) là tạo điều kiện, tạo động lực để thúc đẩy các hộ kinh doanh có đủ điều kiện hoạt động theo loại hình doanh nghiệp phải chuyển sang hoạt động theo loại hình này. Bộ trưởng báo cáo Quốc hội: “Thưa Quốc hội, hiện nay có rất nhiều các hộ kinh doanh có quy mô rất lớn, chúng ta chỉ khống chế là được sử dụng dưới 10 lao động nhưng đã có hộ kinh doanh sử dụng đến hàng trăm lao động, doanh thu đến hàng nghìn tỷ nhưng lại hoạt động theo Luật Hợp tác xã, thuế khoán chứ không phải là hoạt động lành mạnh áp dụng theo Luật Doanh nghiệp để chúng ta có thể quản lý”.
Chủ tịch Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) Vũ Tiến Lộc đề nghị sớm đưa hộ kinh doanh vào Luật. Vì, theo quy định của pháp luật dân sự thì hộ kinh doanh không có tư cách pháp nhân mà hộ kinh doanh buộc phải triển khai các hoạt động sản xuất, kinh doanh, các giao dịch dân sự thông qua vai trò của người đại diện. Khi thảo luận về chương trình xây dựng luật, pháp lệnh sáng 22/5 tại Quốc hội, ông nhấn mạnh: Đưa hộ kinh doanh vào Luật thì chỉ điều chỉnh 1,6 triệu hộ kinh doanh có đăng ký, chứ không điều chỉnh các hộ kinh doanh nhỏ như bà bán nước, ông bán chè.
Song, do còn nhiều ý kiến cho rằng cần ban hành luật riêng cho hơn 5 triệu hộ kinh doanh nên Ủy ban Thường vụ Quốc hội sẽ để cả hai phương án xin ý kiến đại biểu.
Cần sớm ban hành Luật về hộ kinh doanh
Chủ tịch VCCI cho rằng, nếu đưa hộ kinh doanh vào Luật Doanh nghiệp lần này thì rất thuận lợi cho việc quy các hộ kinh doanh vào hình thức doanh nghiệp một chủ, tức là các cá nhân kinh doanh thì giải quyết ngay được vấn đề địa vị pháp lý của hộ kinh doanh trong bối cảnh hiện nay. Song, ông Lộc phát biểu: “Nếu trong trường hợp Quốc hội vẫn quyết định sẽ làm bộ luật chung về hộ kinh doanh thì tôi đề nghị bổ sung luật về hộ kinh doanh vào trong Chương trình xây dựng pháp luật của năm 2021, bởi vì đây là một khu vực liên quan đến 30% GDP”.
Khẳng định việc hoàn thiện khung khổ pháp lý đối với hộ kinh doanh là cần thiết, song đại biểu Trần Văn Tiến (Vĩnh Phúc) cho rằng, việc đưa hộ kinh doanh vào dự thảo Luật là vấn đề lớn, bởi đối tượng điều chỉnh có số lượng hộ kinh doanh nhiều gấp 5 đến 6 lần số lượng doanh nghiệp. Mặt khác, về bản chất hoạt động, cách thức và quy mô của hộ kinh doanh rất khác so với doanh nghiệp. So với các chủ thể khác của Luật thì hộ kinh doanh có quy mô kinh doanh hạn chế, hoạt động trong phạm vi ngành, nghề kinh doanh nhỏ bé. Việc luật hóa hộ kinh doanh chưa rõ sẽ quản lý theo phương thức nào có thể gây khó khăn cho hoạt động kinh doanh của hàng triệu hộ kinh doanh hiện tại.
Ông Trần Quang Chiểu - Thường trực Ủy ban Tài chính - Ngân sách của Quốc hội cho rằng, các điều kiện luật hóa hộ kinh doanh tại dự thảo Luật không có gì mới so với hiện hành và chưa phải là cứu cánh cho hộ kinh doanh với kỳ vọng mở rộng thị trường, tăng thu thuế... Điều có lợi duy nhất, ông Chiểu nói, là “sau một ngày có thêm 5 triệu doanh nghiệp”. Các đại biểu thảo luận sau đó cũng nhận xét, hộ kinh doanh không phải là doanh nghiệp mà “cố đưa họ vào điều chỉnh trong Luật Doanh nghiệp là khiên cưỡng”. Chưa kể các quy định đưa ra chưa định danh rõ địa vị pháp lý, mục tiêu quản lý hay tạo điều kiện cho đối tượng này phát triển chưa rõ ràng.
Cũng cho rằng “không nên đưa hộ kinh doanh vào Luật vì sẽ quá sức chịu đựng của họ”, ông Nguyễn Anh Trí - nguyên Viện trưởng Viện Huyết học và truyền máu trung ương, đề nghị trước tiên chỉ cần nghị định của Chính phủ về hộ kinh doanh là đủ.
Thay vì luật hóa hoạt động của hộ kinh doanh tại Luật Doanh nghiệp sửa đổi, các đại biểu đề nghị cần có luật riêng về đối tượng này.
Cổ nhân có câu: cẩn tắc vô áy náy. Vậy, nên chăng, trong lúc còn nhiều điều chưa chắc chắn như ý kiến của nhiều đại biểu đã nêu, chúng ta nên tập trung nguồn lực và chuẩn bị kỹ lưỡng cho việc ra đời Luật về hộ kinh doanh để bảo đảm cho 5 triệu hộ kinh doanh có môi trường pháp lý phù hợp và phát triển bền vững!?
| TS. VŨ NGỌC HÀ Khoa Nhà nước và pháp luật, Học viện Chính trị khu vực I |
