Ảnh minh họa.
Điều 377 Bộ luật Hình sự (BLHS) năm 2015 đã quy định cụ thể về tội "Lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật". Theo đó, tội này là tội ghép quy định 3 hành vi của người có chức vụ, quyền hạn trong việc “bắt”, “giữ” và “giam” người trái pháp luật. Hành vi “không ra quyết định trả tự do cho người được trả tự do theo quy định của luật”, hành vi “không chấp hành quyết định trả tự do cho người được trả tự do theo quy định của luật” và hành vi “không ra lệnh, quyết định gia hạn tạm giữ, tạm giam hoặc thay đổi, hủy bỏ biện pháp tạm giữ, tạm giam khi hết thời hạn tạm giữ, tạm giam dẫn đến người bị tạm giữ, tạm giam bị giam, giữ quá hạn” thì sẽ phạm tội giữ người hoặc giam người trái pháp luật. Hành vi “ra lệnh, quyết định bắt, giữ, giam người không có căn cứ theo quy định của luật” và hành vi “thực hiện việc bắt, giữ, giam người không có lệnh, quyết định theo quy định của luật hoặc tuy có lệnh, quyết định nhưng chưa có hiệu lực thi hành” thì tùy từng trường hợp sẽ phạm tội “bắt”, “giữ” hay “giam” người trái pháp luật.
Một số hạn chế, vướng mắc trong thực tiễn áp dụng và kiến nghị hoàn thiện.
Thứ nhất, về mặt khách quan của tội phạm, điều luật quy định ba hành vi phạm tội: hành vi bắt người trái pháp luật, hành vi giữ người trái pháp luật và hành vi giam người trái pháp luật của người có chức vụ, quyền hạn. Các hành vi này đều là hành vi xâm phạm quyền tự do thân thể của người khác nhưng khác nhau ở hình thức thể hiện cụ thể. Hiện nay, thực tiễn còn tồn tại tranh luận về việc định tội danh đối với trường hợp người thực hiện một, hai hoặc cả ba hành vi phạm tội.
Thứ hai, trong thực tiễn còn nhầm lẫn giữ chủ thể là người “lợi dụng chức vụ, quyền hạn” để phạm tội trong tội “bắt giữ hoặc giam người trái pháp luật” (điểm b khoản 2 Điều 157 BLHS năm 2015) với tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật (Điều 377). Giữa hai tội này có một số điểm (dấu hiệu) chung giống nhau như khách thể bị xâm hại ở cả hai trường hợp phạm tội đều là quyền tự do thân thể của con người được pháp luật bảo hộ và chủ thể của cả hai trường hợp phạm tội đều là người có chức vụ, quyền hạn và đã lợi dụng chức vụ, quyền hạn để phạm tội bắt, giữ hoặc giam người trái với quy định của pháp luật nhưng cũng có một số điểm khác nhau.
Về chủ thể phạm tội
Chủ thể của tội bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật trong trường hợp lợi dụng chức vụ, quyền hạn phạm tội quy định tại điểm b khoản 2 Điều 157 là người có chức vụ, quyền hạn nhưng không phải là người có chức vụ quyền hạn (không có thẩm quyền) tiến hành tố tụng hoặc không phải là người có thẩm quyền tại các trại giam, trại tạm giam, nhà tạm giữ. Họ có thể là Thủ trưởng cơ quan, tổ chức… như Chủ tịch xã, phường; Giám đốc doanh nghiệp; Trưởng phòng bảo vệ cơ quan, tổ chức…
Chủ thể của tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật quy định tại Điều 377 là người có chức vụ, quyền hạn (thẩm quyền) tiến hành tố tụng hình sự như: Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát, Kiểm sát viên các cấp; Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra, Điều tra viên các cấp; hoặc người có thẩm quyền tại các Trại giam, Trại tạm giam, Nhà tạm giữ như: Giám thị Trại giam, Phó Giám thị Trại giam; Giám thị Trại tạm giam, Phó Giám thị Trại tạm giam; Trưởng Nhà tạm giữ, Phó Trưởng Nhà tạm giữ.
Về hành vi phạm tội
Hành vi phạm tội của tội bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật (điểm b khoản 2 Điều 157) là trong trường hợp lợi dụng chức vụ, quyền hạn được thực hiện không phải trong hoạt động tố tụng hình sự cũng như thi hành án phạt tù; thi hành tạm giữ, tạm giam.
Hành vi phạm tội của tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật (Điều 377) được thực hiện trong khi chủ thể thực hiện hoạt động tố tụng hình sự cũng như hoạt động quản lý, thi hành án hình sự tại trại giam; quản lý, thi hành tạm giữ, tạm giam theo quy định của BLTTHS; Luật Thi hành án hình sự; Luật Thi hành tạm giữ, tạm giam.
Về khách thể bị xâm hại
Tội "Bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật: (Điều 157) do chủ thể thực hiện không phải trong hoạt động tố tụng hình sự cũng như thi hành án phạt tù; thi hành tạm giữ, tạm giam nên chỉ xâm phạm quyền bất khả xâm phạm về thân thể của con người và đối tượng của hành vi phạm tội là bất kỳ người nào.
Tội "Lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật" (Điều 377) do chủ thể thực hiện trong khi chủ thể thực hiện hoạt động tố tụng hình sự cũng như hoạt động quản lý, thi hành án hình sự tại trại giam; quản lý, thi hành tạm giữ, tạm giam nên trước hết đã xâm phạm sự đúng đắn của hoạt động tố tụng và thi hành án và xâm phạm quyền tự do thân thể của con người; đối tượng của hành vi phạm tội thường là người có liên quan đến vụ án hình sự như người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp; người bị bắt; người bị tạm giữ; bị can; bị cáo; người bị kết án phạt tù hoặc bất kỳ ai.
Bên cạnh đó, Điều 157 BLHS năm 2015 quy định “người nào bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật, nếu không thuộc trường hợp quy định tại Điều 153 và Điều 377 của Bộ luật này …” đã xác nhận tội bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật trong trường hợp chủ thể “lợi dụng chức vụ, quyền hạn” (điểm b khoản 2 Điều 157) khác tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật (Điều 377). Xuất phát từ tính chất đặc biệt của hoạt động tố tụng và thi hành án, BLHS đã tách và xác định lợi dụng chức vụ, quyền hạn trong hoạt động tố tụng và thi hành án để thực hiện hành vi bắt, giữ, giam người trái pháp luật là một tội phạm độc lập tại một điều luật riêng (Điều 377). Quan hệ giữa tội bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật trong trường hợp “lợi dụng chức vụ, quyền hạn” (điểm b khoản 2 Điều 157) với tội lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật (Điều 377) là quan hệ giữa trường hợp lợi dụng chức vụ, quyền hạn chung để bắt, giữ, giam người trái pháp luật và trường hợp lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật trong lĩnh vực cụ thể - lĩnh vực hoạt động tố tụng và thi hành án. Tuy nhiên, quy định tại khoản 1 Điều 377 BLHS chưa xác định rõ nội dung này.
Vì vậy, nên sửa quy định tại khoản 1 Điều 377 BLHS năm 2015 “người nào lợi dụng chức vụ, quyền hạn…” thành “người nào có thẩm quyền trong hoạt động tố tụng, thi hành án lợi dụng chức vụ, quyền hạn thực hiện một trong các hành vi sau đây …”.
Thứ ba, BLHS năm 2015 và các văn bản hướng dẫn thi hành chưa quy định cụ thể một người lợi dụng chức vụ, quyền hạn có hành vi bắt, giữ, giam người trái pháp luật trong thời gian bao lâu mới bị coi là phạm tội hay mới bị coi là trái pháp luật và xâm phạm đến quyền tự do thân thể của công dân, từ đó dẫn đến nhiều quan điểm khác nhau. Trong thực tế có nhiều trường hợp các Trại giam, Trại tạm giam ở xa các cơ quan tiến hành tố tụng (Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát và Tòa án) đặc biệt là các cơ quan tiến hành tố tụng và Trại giam, Trại tạm giam trong Quân đội do có địa bàn rộng; nên có nhiều tình huống các quyết định trả tự do cho bị can, bị cáo và người chấp hành án đã chấp hành xong hình phạt tù theo luật không được giao kịp thời dẫn đến các cơ sở giam giữ không thể trả tự do ngay cho họ mà vẫn giữ họ trong các cơ sở giam giữ (nhưng không giam họ, không gây hậu quả gì đối với họ) để chờ đến khi nhận được quyết định trả tự do hoặc quyết định chấp hành xong hình phạt tù (có thể là một vài tiếng đến 01 ngày) mới có thể cho họ ra khỏi cơ sở giam giữ. Vậy trong trường hợp này, những người có chức vụ, quyền hạn tại các cơ sở giam giữ có phạm tội giữ người trái pháp luật không?
Cần có hướng dẫn của cơ quan có thẩm quyền về tính “trái pháp luật” trong hành vi bắt, giữ, giam người trái pháp luật là hành vi vi phạm các quy định về căn cứ, thẩm quyền, trình tự, thủ tục bắt, giữ hoặc giam người được quy định trong BLHS năm 2015 và Luật Xử lý vi phạm hành chính năm 2012, tránh dẫn đến việc nhận thức và áp dụng không thống nhất trong một số vụ án cụ thể. Theo đó, để bảo đảm quyền con người, quyền công dân, duy trì trật tự xã hội, pháp luật nên quy định chỉ cần người phạm tội có hành vi bắt, giữ hoặc giam người trái pháp luật là đã cấu thành tội này chứ không cần quy định phải thời gian bao lâu.
Thứ tư, trong thực tế có nhiều trường hợp lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật vì vụ lợi cá nhân để thu lời bất chính.
Thứ năm, về hình phạt chính, hình phạt tù là hình phạt nghiêm khắc đối với người phạm tội, tuy nhiên hiện nay cùng với xu thế phát triển chung của thế giới, theo hướng hạn chế hình phạt tù. Theo chúng tôi nên sửa mức hình phạt tại khoản 2, 3 Điều 377 BLHS 2015 (khoản 2 mức hình phạt cao nhất đến 05 năm; khoản 3 mức hình phạt cao nhất đến 10 năm).
Về hình phạt bổ sung, khoản 4 Điều 377 BLHS 2015 quy định: “Người phạm tội còn bị cấm đảm nhiệm chức vụ nhất định từ 01 năm đến 05 năm”. Người phạm tội “lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật” là Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát các cấp; Chánh án, Phó Chánh án Tòa án các cấp; Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng Cơ quan điều tra các cấp; Giám thị, Phó Giám thị, Quản giáo; Trưởng Nhà tạm giữ. Trong thực tế, sau khi chấp hành xong hình phạt tù họ không thể được bổ nhiệm để tiếp tục giữ các chức vụ trên. Điều 41 BLHS năm 2015 quy định: “Cấm đảm nhiệm chức vụ, cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định được áp dụng khi xét thấy nếu để người bị kết án đảm nhiệm chức vụ, hành nghề hoặc làm công việc đó thì có thể gây nguy hại cho xã hội”. Vậy, người phạm tội này sau khi chấp hành xong hình phạt bị cấm đảm nhiệm chức vụ trong lĩnh vực nào thì coi là nguy hiểm cho xã hội? Vấn đề này cũng cần phải có văn bản hướng dẫn cụ thể.
Bên cạnh đó, đối với những người phạm tội này trên thực tế cũng khó có thể tiếp tục được bổ nhiệm là người có chức vụ. Ngoài ra, Điều 377 BLHS năm 2015 quy định “người phạm tội còn bị cấm...”, quy định này hiểu là ngoài việc chấp hành hình phạt chính thì người phạm tội (trong mọi trường hợp) đều (bắt buộc) phải chịu thêm hình phạt bổ sung này. Theo chúng tôi, hình phạt bổ sung là tùy từng trường hợp Tòa án có thể buộc họ phải chịu thêm nếu thấy cần thiết. Vì vậy, khoản 4 Điều 377 nên sửa thành “Người phạm tội còn có thể bị cấm hành nghề hoặc làm công việc nhất định...”.
Tóm lại, quyền bất khả xâm phạm về thân thể là một trong những quyền tự do, dân chủ rất quan trọng của công dân được bảo vệ bằng Hiến pháp và pháp luật. Xâm phạm đến quyền này chính là xâm phạm đến quyền con người. Do đó, nếu người nào thực hiện hành vi lợi dụng chức vụ, quyền hạn bắt, giữ, giam người trái pháp luật đều phải bị xử lý nghiêm minh theo đúng các quy định của pháp luật. Tuy nhiên, để có cơ sở pháp lý đầy đủ và vững chắc, thì việc tiếp tục hoàn thiện Điều 377 BLHS 2015 và kịp thời ban hành các văn bản hướng dẫn thi hành về tội này là cần thiết để bảo đảm áp dụng thống nhất pháp luật.
PHẠM LINH TRANG
Tòa án quân sự Quân khu 1
