Vấn đề bảo đảm quyền con người trong luật pháp của Liên minh Châu Âu

Ảnh minh họa.

Vấn đề bảo đảm quyền con người trong luật pháp của Liên minh Châu Âu

Công ước Châu Âu về Bảo vệ quyền con người và Tự do cơ bản (The Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms - ECHR) được Hội đồng Châu Âu thông qua, có hiệu lực từ ngày 03/9/1953. Châu Âu là khu vực đi đầu trên thế giới trong việc xây dựng cơ chế bảo vệ quyền con người. Theo Nghị quyết 1031 (1994) của Hội đồng Nghị viện Châu Âu thì mọi quốc gia thành viên của Hội đồng Châu Âu (EC) đều phải tham gia công ước này. Văn kiện này còn được bổ sung bằng nhiều nghị định thư khác, trong đó nổi bật là Nghị định thư số 13: Tuyên bố xóa bỏ hoàn toàn hình phạt tử hình.

Bất cứ công dân nào bị xâm phạm bởi các nước đã ký kết Công ước đều có thể đưa vụ việc ra Tòa án Quyền con người Châu Âu. Các phán quyết về những vi phạm nhân quyền buộc các nước liên quan phải có nghĩa vụ thi hành, bồi thường thiệt hại cho nguyên đơn. Đây là điểm mới của Công ước, cho phép cá nhân có vai trò tích cực trên công pháp quốc tế (theo truyền thống, chỉ các quốc gia mới được coi là chủ thể). Công ước này hiện là thỏa ước quốc tế về nhân quyền duy nhất bảo vệ cá nhân ở mức độ cao nhất.

Trên bình diện quốc gia, trên cơ sở cơ chế chung của khu vực, các quốc gia Châu Âu đã hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật về vấn đề nhân quyền. Đây là tiền đề pháp lý để công dân đấu tranh bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của mình. Đồng thời là cơ sở, căn cứ để công dân đánh giá, kiểm tra, đối chiếu các hành vi từ phía Nhà nước và các thành viên trong xã hội. Như vậy, pháp luật không chỉ là công cụ, phương tiện của Nhà nước mà còn là công cụ, vũ khí của mọi công dân để thực hiện, bảo vệ quyền con người.

Ở hầu hết các nước Châu Âu, các cơ quan trong bộ máy Nhà nước như nghị viện (quốc hội), chính phủ, tòa án đều có vai trò bảo đảm việc thực hiện luật pháp quốc gia và các chuẩn mực quốc tế về quyền con người. Bộ máy chính quyền có nhiệm vụ duy trì trật tự, ổn định xã hội và bảo đảm quyền lợi của nhân dân, nghĩa là tất cả các nhánh quyền lực đều đóng vai trò nhất định trong việc thực thi quyền con người.

Bên cạnh đó, nhiều quốc gia đã hình thành các cơ quan độc lập tương đối với bộ máy Nhà nước để tăng cường hiệu quả bảo vệ và thúc đẩy quyền con người và được gọi chung là thể chế hoặc cơ quan quốc gia về bảo vệ và thúc đẩy quyền con người (National human rights institutions - NHRIs). Cơ chế quốc gia này xuất phát từ nghĩa vụ của các Nhà nước được nêu trong các văn kiện quốc tế về quyền con người và là một bảo đảm quan trọng cho sự phát triển toàn diện của chính công dân các nước. Hệ thống cơ quan quốc gia về bảo vệ và thúc đẩy quyền con người được tổ chức rất đa dạng, phong phú và không phải tất cả đều tuân thủ chặt chẽ những tiêu chuẩn được thông qua tại Nguyên tắc Paris.

Năm 2019, Ủy viên Nhân quyền của Hội đồng Châu Âu, ông Dunja Mijatović đã công bố báo cáo hoạt động thường niên(1). Báo cáo cung cấp một bức tranh tổng thể về các vấn đề, thách thức và cơ hội chính mà các nước Châu Âu đang phải đối mặt trong lĩnh vực nhân quyền. Thêm vào đó, đại dịch Covid-19 trong 02 năm 2020 và 2021 đang trở nên trầm trọng hơn các vấn đề và nhấn mạnh những điểm yếu của hệ thống bảo vệ nhân quyền của Châu Âu.

Ngày càng có nhiều thách thức đối với các tiêu chuẩn và nguyên tắc nhân quyền trên khắp lục địa. Trong một số trường hợp, sự thù địch đối với quyền con người là phổ quát, không thể chia cắt và ràng buộc về mặt pháp lý đã gia tăng, thúc đẩy một câu chuyện ăn mòn gây nguy hiểm cho các nguyên tắc và tiêu chuẩn mà Châu Âu đã xây dựng trong bảy thập kỷ qua.

Năm trong số các chủ đề được đề cập trong báo cáo này minh họa đặc biệt rõ ràng đang diễn ra ở Châu Âu: Thứ nhất, phân biệt chủng tộc; thứ hai, vấn đề di cư và tị nạn; thứ ba, bình đẳng giới; thứ tư, tự do ngôn luận và thứ năm, kiểm soát trí tuệ nhân tạo.

1. Phân biệt chủng tộc

Chủ nghĩa bài Do Thái, chủ nghĩa bài Hồi giáo và chủ nghĩa bạo lực đã lên đến mức báo động. Các vụ xúc phạm người đã khuất, hành hung những người đeo biểu tượng tôn giáo và tấn công những nơi thờ cúng đã tái diễn ở một số quốc gia EU. Lời nói căm thù và tội ác chống lại Roma vẫn còn phổ biến. Mặc dù, EU hiện là nơi có một trong những khung pháp lý mạnh nhất chống phân biệt chủng tộc, kể cả liên quan đến tôn giáo. Tuy nhiên, sau 20 năm thực hiện, tình trạng phân biệt đối xử vẫn tràn lan. Cơ quan Bảo vệ nhân quyền cho thấy rằng cứ bốn người thì có một người thuộc các nhóm thiểu số dân tộc hoặc người nhập cư (24%) đã cảm thấy bị phân biệt đối xử trong 12 tháng qua, trong một hoặc nhiều lĩnh vực của cuộc sống hàng ngày vì xuất thân của họ. Tuy nhiên, tính giao thoa và cuộc chiến chống phân biệt đối xử là nền tảng của Hiệp ước Liên minh Châu Âu. Điều này có nghĩa là không ai bị loại trừ do luật pháp hoặc thông lệ dựa trên những cơ sở này, thậm chí còn hơn thế nữa khi chúng giao nhau. Bám sát cội nguồn Châu Âu của mình và biến nguyên tắc cốt lõi này thành hiện thực sống động, trong đó mọi cư dân Châu Âu, không phân biệt bản sắc, đều có thể phát triển bình đẳng. Qua nhiều năm, bằng chứng thu thập được đã chỉ ra rằng luật pháp hiện hành đã thất bại trong việc bảo vệ các nhóm yếu thế trong xã hội như thế nào, đặc biệt là khi sự phân biệt đối xử được đưa vào luật pháp và chính sách và được duy trì bởi những người có quyền lực. Ví dụ: Người di cư/người tị nạn/người xin tị nạn/người không có giấy tờ, bị phân biệt đối xử về mặt pháp lý dựa trên quốc tịch, quyền công dân và tình trạng di cư của họ được giữ trong tình trạng cực kỳ nghèo đói và dễ bị tổn thương. Những người Roma vẫn đang sống tách biệt trong nhà ở bấp bênh và giáo dục đặc biệt, ngay cả khi đã có lệnh trừng phạt đối với các quốc gia thành viên. Phụ nữ Hồi giáo đeo các dấu hiệu tôn giáo vẫn bị loại khỏi việc làm và giáo dục, Tòa án Công lý của Liên minh Châu Âu đã không cung cấp bất kỳ sự bảo vệ nào, bao gồm cả việc không thừa nhận sự phân biệt đối xử có hệ thống. Nạn nhân của bạo lực cảnh sát, bao gồm cả người Roma, người gốc Phi và Ả Rập, những người không được bảo vệ bởi luật không phân biệt đối xử và là nạn nhân của những người có nhiệm vụ giữ an toàn cho họ. Điều này dẫn đến việc các nhóm này bị kiểm soát quá mức và không được bảo vệ(2).

2. Di cư và tị nạn

Ngày càng bình thường hóa các hành vi bất hợp pháp, cũng như các hành vi nhằm phi nhân cách hóa những người cố gắng vượt biên, đặc biệt đáng lo ngại. Ở một số quốc gia thành viên, các cuộc khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng liên quan đến điều kiện tiếp nhận đã được phép phát triển và trở nên tồi tệ hơn. Cuộc sống của hàng ngàn người di cư và người xin tị nạn cũng bị đe dọa bởi quyết định thiển cận nhằm giảm các hoạt động tìm kiếm và cứu hộ của Nhà nước ở Địa Trung Hải.

Theo cơ quan Bảo vệ biên giới Châu Âu (Frontex) công bố báo cáo cho biết gần 200 nghìn người di cư bất hợp pháp đã đến các nước Liên minh Châu Âu (EU) năm 2021, đây là mức cao nhất kể từ năm 2017. Với mức tăng 36% so với năm 2019 và 57% so với năm 2020, rõ ràng di cư bất hợp pháp vẫn là thách thức hiện hữu mà EU chưa thể giải quyết được(3).

Suốt từ khủng hoảng tị nạn năm 2016 tới nay, các nước trong Liên minh Châu Âu vẫn chưa thể nhất trí được về chính sách nhập cư chung, chưa có một quy tắc nào có tính chất ràng buộc. Vấn đề không chỉ ở các nước Tây Âu, một số nước Đông Âu như Ba Lan và Hungary nhất quyết từ chối người tị nạn châu Phi và Nam Á, mà còn tùy thuộc cả vào ý muốn của người nhập cư trái phép, không phải nước Châu Âu nào tiếp nhận cho định cư họ cũng đồng ý, mà phải là ở Anh, Đức chẳng hạn. Rồi vấn đề sẽ được đưa ra thảo luận ở các kỳ họp tiếp theo trong cuối năm 2022, nhưng khó có thể sớm tìm giải pháp cho một vấn đề mà từ 07 năm nay chưa thể giải quyết.

3. Bất bình đẳng giới

Bình đẳng giữa nam và nữ là một trong những giá trị nền tảng của Liên minh Châu Âu. Nó quay trở lại năm 11957 khi nguyên tắc trả lương ngang nhau cho công việc có giá trị ngang nhau trở thành một phần của Hiệp ước Rome. Trong vài thập kỷ qua, EU đã hoàn thiện cũng như đạt được các thành tựu: luật đối xử bình đẳng; lồng ghép giới (lồng ghép quan điểm giới vào tất cả các chính sách); các biện pháp cụ thể vì sự tiến bộ của phụ nữ 2020-2025.

Với sự đổi mới của các thể chế EU sau cuộc bầu cử Châu Âu vào năm 2019, vấn đề bình đẳng giới đã trở lại chương trình nghị sự chính trị với sự ủng hộ mạnh mẽ từ nữ Chủ tịch Ủy ban đầu tiên, Ursula von der Leyen, và việc thành lập một cơ quan chuyên trách. Bình đẳng và không phân biệt đối xử là những giá trị nền tảng của Liên minh Châu Âu, được thể hiện trong Điều 2 của Hiệp ước về Liên minh Châu Âu. Luật bình đẳng của EU có tính ràng buộc về mặt pháp lý ở tất cả các quốc gia thành viên EU và nó cũng được chuyển đổi ở các quốc gia EEA, các quốc gia ứng cử viên của EU và các quốc gia khác đã cam kết áp dụng luật quốc gia của họ gần đúng với luật bình đẳng của EU. Các quốc gia có nghĩa vụ không chỉ tôn trọng và áp dụng luật pháp của EU mà còn chuyển chúng vào luật pháp quốc gia của họ để bảo đảm rằng tất cả các cá nhân và tổ chức cũng tôn trọng và áp dụng chúng.

Vào ngày 05/3/2020, Ủy ban Châu Âu đã công bố “Liên minh Bình đẳng: Chiến lược Bình đẳng giới 2020-2025”(4), là một trong một loạt các sáng kiến và chiến lược của EU liên quan đến bình đẳng, đa dạng và hòa nhập mà Ủy ban sẽ thông qua và ban hành như một phần của việc cung cấp trên tiêu đề tham vọng “Một Châu Âu mạnh mẽ hơn trên thế giới” và “Một cú hích mới cho nền dân chủ Châu Âu”. Chiến lược bình đẳng giới giai đoạn 2020-2025 do Ủy ban Châu Âu đề xuất nhằm mục đích “đạt được một Châu Âu bình đẳng giới nơi bạo lực trên cơ sở giới, phân biệt giới tính và bất bình đẳng cơ cấu giữa phụ nữ và nam giới chỉ còn là dĩ vãng. Một Châu Âu nơi phụ nữ và nam giới, trẻ em gái và trẻ em trai, trong tất cả sự đa dạng của họ, đều bình đẳng”. Nó được cấu trúc xung quanh sáu chủ đề: không bị bạo lực và định kiến phát triển trong một nền kinh tế bình đẳng giới, lãnh đạo bình đẳng trong toàn xã hội; lồng ghép giới và quan điểm giao thoa trong các chính sách của EU; tài trợ cho các hành động để đạt được tiến bộ trong bình đẳng giới ở EU; giải quyết vấn đề bình đẳng giới và trao quyền cho phụ nữ trên toàn thế giới, một cách tiếp cận kép sẽ được thực hiện trong việc thực hiện; chiến lược kết hợp lồng ghép giới với các hành động mục tiêu cụ thể để đạt được bình đẳng giới. Đây cũng là lần đầu tiên Chiến lược của EU hướng tới việc tích hợp quan điểm giao thoa(5) trong quá trình thực hiện.

4. Quyền tự do hội họp

Quyền tự do lên tiếng và thể hiện sự bất đồng chính kiến cũng thường xuyên bị tấn công. Ở EU, một số người biểu tình ôn hòa đã bị thương nặng do cảnh sát sử dụng vũ lực. Những người bảo vệ nhân quyền và các nhà báo tiếp tục làm việc trong môi trường thù địch ở ngày càng nhiều quốc gia Châu Âu. Pháp luật đã bị lạm dụng để giam giữ và truy tố họ, trong khi diễn ngôn công khai của một số nhà lãnh đạo chính trị đã hợp pháp hóa các chiến dịch bôi nhọ và đe dọa.

Pháp luật các quốc gia Liên minh Châu Âu không chỉ công nhận quyền biểu tình nói chung mà còn công nhận tất cả các hình thức biểu tình như biểu tình ngồi (to stage a sit-down) biểu tình xuống đường hay thường gọi là diễu hành. Theo luật của Anh, biểu tình hòa bình ở Anh là hoàn toàn hợp pháp, là thể hiện cao của dân chủ. Luật nhân quyền của Anh cấm Chính phủ và các cơ quan Nhà nước vi phạm quyền biểu tình. Người tổ chức biểu tình không phải xin phép, chỉ cần thông báo thời gian và địa điểm biểu tình, chỉ xin phép đối với một số dạng biểu tình có tính đặc thù cao (như biểu tình của bác sĩ, hay lái xe phương tiện công cộng). Nếu định tổ chức tuần hành, người tổ chức phải thông báo trước 6 ngày. Nếu chỉ là biểu tình tại chỗ thì không cần thông báo trước. Cảnh sát Anh có nghĩa vụ tôn trọng và bảo vệ đoàn biểu tình, có quyền can thiệp bảo đảm biểu tình diễn ra hòa bình, không ảnh hưởng tới quyền hợp pháp của người biểu tình.

Có thể dễ dàng nhận thấy một trong những điểm quan trọng nhất trong pháp luật về biểu tình ở hầu khắp các nước Châu Âu là điều khoản quy định người biểu tình chỉ cần thông báo mà không cần phải xin phép cơ quan chức năng trước khi biểu tình vì quan niệm rằng biểu tình là quyền của công dân, nếu người biểu tình phải xin phép cơ quan chức năng thì nhiều khi cơ quan chức năng sẽ hạn chế hoặc không cấp phép cho người biểu tình, dẫn tới cuộc biểu tình vẫn cứ xảy ra trở thành không hợp pháp. Các nỗ lực của một số cơ quan quốc gia sử dụng đòn bẩy của họ để gây ảnh hưởng và hướng dẫn ngành tư pháp và đe dọa các thẩm phán sử dụng quyền tự do ngôn luận của họ để nêu quan điểm của họ về một vấn đề được công chúng quan tâm trong lĩnh vực tư pháp cũng là một trong những mối quan tâm chính của ủy viên(6).

5. Kiểm soát trí tuệ nhân tạo

Cuối cùng, cảnh báo về những rủi ro mà việc sử dụng công nghệ kỹ thuật số và trí tuệ nhân tạo không được kiểm soát gây ra đối với quyền con người, đặc biệt là quyền riêng tư, bình đẳng và quyền tự do biểu đạt và hội họp, nhấn mạnh rằng vẫn còn nhiều việc phải làm để tìm ra sự cân bằng phù hợp giữa phát triển công nghệ và bảo vệ quyền con người.

Theo dự thảo luật mới về vấn đề này, Ủy ban Châu Âu (EC) sẽ cấm hoàn toàn việc sử dụng hệ thống trí tuệ nhân tạo có “rủi ro cao” và hạn chế những hệ thống khác tham gia vào khối này nếu nó không đạt những tiêu chuẩn đề ra. Các công ty vi phạm quy định này có thể bị phạt lên đến 20 triệu Euro hoặc 4% doanh thu công ty. Đạo luật này là động thái đầu tiên của EU trong việc kiểm soát trí tuệ nhân tạo và EU cũng khiến nó nổi bật hơn với cách tiếp cận độc đáo. Đạo luật của EU không trao toàn quyền sử dụng thiết bị cho những gã khổng lồ công nghệ như Mỹ, cũng không muốn đi theo con đường của Trung Quốc biến công nghệ thành công cụ giám sát. Thay vào đó, EU cho biết họ muốn một cách tiếp cận “lấy con người làm trung tâm”, vừa có thể thúc đẩy phát triển công nghệ, vừa kiểm soát nó không vi phạm các luật về quyền riêng tư(7).

Như vậy, những hệ thống trí tuệ nhân tạo có chức năng hợp lý hóa quy trình sản xuất, mô hình hóa biến đổi khí hậu hoặc nâng cao hiệu suất mạng lưới truyền tải năng lượng sẽ được chào đón ở EU. Trong khi đó, nhiều công nghệ hiện đang được sử dụng ở Châu Âu hiện nay như thuật toán dùng để quét CV, bảng đánh giá mức độ tín nhiệm, đơn xin phúc lợi an sinh xã hội hoặc đơn xin tị nạn, cấp thị thực; hoặc giúp thẩm phán đưa ra phán quyết sẽ bị gắn nhãn là “nguy cơ cao” và bị giám sát chặt chẽ hơn.

Nhận xét

Sau hơn 2 năm chịu tác động lớn từ đại dịch Covid-19, Liên minh Châu Âu vẫn đang đối mặt với nhiều vấn đề về bảo đảm quyền con người đã trải qua nhiều năm. Dù một số vấn đề vẫn chưa được giải quyết một cách triệt để, tuy nhiên, các quốc gia trên thế giới đều ghi nhận những nỗ lực để giải quyết vấn đề của EU. Không chỉ giải quyết cho các quốc gia trong EU, mà Liên minh Châu Âu đã chủ động thực hiện từng bước nâng yêu cầu bảo vệ quyền con người trở thành vấn đề trung tâm trong quan hệ với các quốc gia và vùng lãnh thổ khác. Theo đó, tất cả các hiệp định thương mại và hiệp định hợp tác giữa Liên minh với các quốc gia không thuộc Liên minh đều chứa đựng một điều khoản quy định rằng tôn trọng quyền con người là yêu cầu cơ bản, quan trọng trong quan hệ giữa các bên. Đến nay, có khoảng 120 hiệp định như thế đã được ký kết. Một minh chứng rõ nhất về vấn đề này được thể hiện thông qua Hiệp định Cotonou về thương mại và viện trợ phát triển giữa Liên minh Châu Âu và 78 quốc gia đang phát triển ở châu Phi, Caribe và Thái Bình Dương. Trong trường hợp các quốc gia này vi phạm các quyền con người, thì các ưu đãi về thương mại sẽ bị hủy bỏ và các chương trình hỗ trợ phát triển có thể bị giới hạn. Theo quan điểm Liên minh Châu Âu, các mục tiêu chính của chính sách phát triển và xóa đói giảm nghèo chỉ có thể đạt được thông qua các thiết chế dân chủ. Quy định này cũng được áp dụng tương tự đối với các quốc gia đối tác khác.

Quan điểm nhất quán về bảo đảm quyền con người tại Việt Nam đã được cụ thể hóa trong các chiến lược, kế hoạch phát triển kinh tế-xã hội, đồng thời cũng được thể chế hóa trong Hiến pháp và pháp luật, theo đó các quyền con người, quyền công dân về chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội được công nhận, tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm theo Hiến pháp và pháp luật. Trước đó, năm 2013, Việt Nam lần đầu tiên trúng cử vào Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc, nhiệm kỳ 2014-2016. Để đạt được kết quả này, phía Việt Nam đã cam kết và nhấn mạnh các ưu tiên cũng như những nỗ lực đóng góp của Việt Nam đối với cộng đồng quốc tế và thúc đẩy quyền con người trên thế giới, thúc đẩy đối thoại, hợp tác quốc tế bằng tinh thần khách quan, phát triển bền vững, ứng phó với biến đổi khí hậu, bảo vệ và thúc đẩy quyền của các nhóm dễ bị tổn thương, bình đẳng giới, vì sự tiến bộ của phụ nữ.

Việt Nam và EU luôn cam kết bảo vệ và thúc đẩy quyền con người tại Việt Nam và vượt qua những thách thức trong lĩnh vực này vì cuộc sống tốt đẹp hơn của người dân và toàn xã hội. Việt Nam và EU trao đổi về cách tiếp cận, nỗ lực và thành tựu của mỗi bên trong việc thúc đẩy và bảo vệ quyền con người. Việt Nam và EU đều khẳng định các quyền con người có tính phổ quát, quan hệ chặt chẽ với nhau, không thể tách rời và nên được xem xét một cách cân bằng. Hai bên đều quan tâm chung về vấn đề bình đẳng giới, quyền trẻ em, phòng chống bạo lực gia đình, quyền của người đồng tính, song tính và chuyển giới, phòng chống mua bán người và hỗ trợ nạn nhân mua bán người. Việt Nam và EU cũng đề cập vấn đề quyền con người tại các diễn đàn đa phương và khả năng hợp tác về quyền con người, trong đó có thực hiện các cam kết quốc tế về quyền con người, đặc biệt là việc thực hiện các khuyến nghị đã chấp thuận theo Cơ chế Rà soát định kỳ phổ quát của Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc (UPR) và các nghĩa vụ theo các công ước mà Việt Nam và các nước EU là thành viên. Đặc biệt, với sự thẳng thắn, trên cơ sở xây dựng, hợp tác giữa Việt Nam và EU về nhân quyền đã đạt được nhiều bước tiến quan trọng, tiêu biểu như: Dự án tăng cường tư pháp và pháp luật tại Việt Nam (EU JULE), các dự án về thực hiện các công ước ILO trong bối cảnh Hiệp định EVFTA…

TS LÊ HOÀNG ANH TUẤN

Viện trưởng Viện Pháp luật kinh doanh & đầu tư Châu Âu (Hội Luật gia Việt Nam)

Kỹ năng của Luật sư khi tiếp xúc với trẻ em là bị hại trong vụ án hình sự